Ön-Türkçe/Söz dağarcığı 2
Onuncu Ön-Türkçe dersine hoş geldiniz! Bu söz dağarcığı dersinin ikincisi ve bu derste sözcük bilgimizi geliştireceğiz.
Söz dağarcığı
değiştirBir metinle başlayalım.
Yạrïn ōtagïmïŕnï buŕsa köčme(k) üčün ătïmïŕka olturtumuŕ. Teŋride küneĺ bār, bulut yōk erti. Eligimiŕ bi(r)le köŕümüŕni kapma(k)dan ālïmïŕnï körmese sǖrtümüŕ. Ïsïg erti. Yẹ̄miĺč ạlmïĺ ertimiŕ, biŕte bōlmagan sub erti. Kạrïnïmïŕ tōlï, tilimiŕ kūrïk erti. Kȫl tăpmasa ertimiŕ, ölür ertimiŕ. Teŋri sạkïdï.
Çeviri:
Bugün (sabah) çadırlarımızı toplarken göç etmek için atlarımıza bindik. Gökyüzünde güneş var, bulut yok idi. Ellerimizle gözlerimizi kapatmaktan önümüzü göremiyorduk. Sıcak idi. (Yanımıza) yiyecek götürdük, su yoktu. Karnımız tok, dilimiz kuru idi. Bir göl bulamazsak ölürdük. Allah korusun.
Ön-Türkçede çoğullar tartışmalı bir konu olduğundan, zamirler dışındaki çoğul durumları bu metinde tekil olarak yazılmıştır. Metinde daha önce işlenmemiş bir dil bilgisi yoktur. Metinde belirtilen gövde parçaları aşağıda verilmiştir. Basit fiiller hemen ardından gelir. Zamanla ilgili sözcükler bir sonraki derste açıklanacaktır.
Vücudun parçaları
değiştir
| Türkçe | Ön-Türkçe |
|---|---|
| baş | *baĺč |
| yüz | *yǖŕ |
| saç | *s(i)ač |
| kaş | *k(i)āĺč |
| kirpik | *kirpik |
| göz | *köŕ |
| kulak | *kulkak |
| burun | *burun (Şaz) *sumsa (Lir) |
| dudak | *tōtak |
| ağız | *agïŕ |
| dil | *til |
| çene | *ēŋek |
| Türkçe | Ön-Türkçe |
|---|---|
| boyun | *bōyn (Şaz?) |
| boğaz | *boguŕ |
| Adem elması | *bogurdak |
| omuz | *omuŕ *egin |
| kürek kemiği | *yarïn |
| göğüs | *kögüŕ *tȫĺ |
| göğüs (kadın) | *čičig |
| kol | *kol |
| ön kol | *kar |
| dirsek | *čïkan(ak) |
| karın | *kạrïn |
| bel | *bẹ̄l(k) |
| el | *elig |
| avuç | *ạbuč |
| parmak | *biarŋak |
| tırnak | *tïrŋak |
| anüs, göt | *köt |
| bacak | *būt (Şaz) |
| uyluk, kalça | *satan |
| baldır | *b(i)altïr (Şaz) |
| ayak | *adak |
| taban | *tāpan |
Temel fiiller
değiştir| Türkçe | Ön-Türkçe |
|---|---|
| al- | *ạl- |
| ver- | *bēr- |
| gel- | *kẹl- |
| var-, git- | *bar-, *kē(y)t- |
| yürü- | *yorï-/*yüri- |
| et- | *ēt- |
| yap- | *kïl- |
| bil- | *bil- |
| tanı- | *tạnu- |
| otur- | *oltur- |
| dur- | *tur- |
| kal- | *kiāl- |
| koy- | *kod- |
| at- | *sal- |
| yaşa- | *tīri- |
| gör- | *kör- |
| bak- | *bạk- |
| işit- | *ẹĺit- |
| söyle- | *kele-, *seble- |
| de- | *tē- |
| anlat-; iste- | *ạyït- |
| değ- | *tẹg- |
| ye- | *yē- |
| göç- | *köč- |
Damaksal harflerin istisnası
değiştirBunu daha önce konuşmuştuk. Ancak yeni sözcükler öğrenmeye başladıkça, giderek daha fazla karşılaşacağınız bir durum olduğu için tekrar bahsetmemiz gerekiyor.
İsim-fiil karşıtlığı
değiştirYukarıda fark etmiş olabilirsiniz. *köŕ sözcüğü ve *kör- sözcüğü benzer değil mi? Yalnızca isim olduğunda r sesi damaksaldır, fiil olduğunda ise damaksal değildir.
- *köŕ (“göz”) ama *kör- (“gör-”)
- *semiŕ (“semiz”) ama *semir- (“semir-”)
- *kūtuŕ (“deli, kızgın”) ama *kūtur- (“delir-, kız-”)
Eksiz-Ekli karşıtlığı
değiştirBazı ekleri olan sözcükler damaksal değildir. Fakat eki olmadığında damaksaldır.
- *sakïŕ (“sakız”) ama *sakïrtka (“kene”) (Bir Şaz dilinde r-biçiminin varlığı, sözcüğün Ön-Türkçe diline ait olduğunu kanıtlamak için yeterlidir. Çünkü Şaz Türkçesinde oluşmuş bir biçim olsaydı, bu sakïz+tka=sakïztka olurdu. Fakat bu kelime Ön dönemde oluştuğu için o biçimde değildir.)
- *boguŕ (“boğaz”) ama *bogurdak (“Adem elması”)
Dilbilgisi
değiştirEklemeli bir dilde ekler dilin yapısını oluşturur. İki tür ek vardır.
Çekim ekleri
değiştirÇekim ekleri yapıyı değiştirmeyen eklerdir. Çokluk ekleri, durum ekleri, zaman ekleri gibi ekler çekim ekleridir.
Fiiller sadece bir kez zaman alabilir. Eğer ikincisine ihtiyaç duyulursa, yardımcı fiil ile sağlanır.
Yapım ekleri
değiştirYapım ekleri yapıyı değiştiren eklerdir. yedinci ders'teki tüm ekler yapım ekleridir. Fiilimsiler de yapım ekleridir (fiilimsiler dersinde bahsedilen eğer anlamı yapım eki değildir.).
Olumsuzluk ekinin yapım eki olup olmadığı tartışmalıdır.
Kaynakça
değiştirSıradaki ders: Eşitlik, araç hali ve emir kipi