Ön-Türkçe/Zarf-fiiller ve cümle oluşumu

Onikinci Ön-Türkçe dersine hoş geldiniz!

Cümle oluşumu

değiştir

Türkçe'deki gibi, temel Ön-Türkçe sözcük sırası SOV, yani özne-nesne-fiil'dir. Kesin sıra şu şekilde görünür:

Sıraya göre sözcük türü
Sıfat (niteleyici) Özne Sıfat (yüklem) İlgeç Nesne Zarf Fiil Zamir (zamanlar, daha fazla bilgi)

Ön-Türkçede (ön) ilgeç yoktur, nesnelerden sonra gelen (son) ilgeçler bu rolü üstlenir. Ön-Türkçede bulunan bazı ilgeçlerin listesi şöyledir:

  • *üčün "için"
  • *togru "doğru"

Örnekler

değiştir
Cümle *Bẹ ebke tǖn kẹltim.
Yorum "Ben ev-yön dün gel-geçmiş-1tk"
Sözcük türü Zamir (özn.) Nesne Zarf Fiil
Anlamı "Ben eve dün geldim."
Sentence *Anam doŋuŕ eti yēdi.
Yorum "Anne-1tk.şahıs domuz et-3tk.iye ye-geçmiş.3tk."
Sözcük türü Özne Nesne (birleşik) Fiil
Anlamı "Annem domuz eti yedi."

Zarf-fiil

değiştir

Zarf-filler, fiilleri cümlelere bağlayan bağlaçlardır. Türk dillerinde, fiiller fiilimsilere dönüştüğünde cümlelere bağlanabilir.

İngilizcede bu çoğunlukla bağlaçlar ve ilgeçlerle yapılır. Bunu böyle çeviriyoruz. Ancak fiillerin cümlelere çevirdiğimiz şekilde bağlantılı olmadığını fark ettiniz mi? Örneğin, while going (giderken) dediğimizde aslında goingly diyoruz (tıpkı rallingly gibi). Fiillerin bağlanması isim, sıfat ya da zarf olmaları yoluyla olur. Bunlar while (-ken) gibi bir bağlaca ihtiyaç duymadan kendi başlarına bir cümleye bağlanırlar ve hatta kendi başlarına bir anlamları bile vardır. winningly, sethingly, meaningly gibi kelimeleri tek başına kelime olarak saydığımızı düşünürsek, bir Türk dilinde fiil tabanlı sonsuz zarf vardır.

Peki, böyle bir başlık neden var?

*fiil-fiil sıfatı (isim olarak)-iyelik-ayrılma

değiştir

"Gece geç geldiğimden, herkes uyumakta idi." Ön-Türkçede çünkü yoktur. Peki bu cümleyi bağlayıp Ön-Türkçeye nasıl çevirebiliriz?

Fiil sıfatları ve iyelik eklerini kullanırız.

"Tǖn kēč kẹldükümten, bārča kiĺi ūdïma(k)da erti."

Cümlenin ilk kısmını inceleyelim.

Gece geç geldiğimden - Tǖn kēč kẹldükümten

Sırada bildiğiniz gibi ikinci kısım var.

Herkes uyumakta idi - bārča kiĺi ūdïma(k)da erti

fiil fiil sıfatı

(fiil ismi olarak)

iyelik ayrılma
kẹl dük üm ten

"Gece geç geldiğimden, herkes uyumakta idi."

"Tǖn kēč kẹl dükümten, bārča kiĺi ūdïma(k)da erti."

*fiil-fiil sıfatı (isim olarak)-iyelik-bulunma

değiştir

Gece geç geldiğimde herkes uyumakta idi. - "Tǖn kēč kẹldükümte, bārča kiĺi ūdïma(k)da erti."

Cümlenin ilk kısmını inceleyelim.

Gece geç geldiğimde - Tǖn kēč kẹldükümte

Sırada bildiğiniz gibi ikinci kısım var.

herkes uyumakta idi - bārča kiĺi ūdïma(k)da erti

fiil fiil sıfatı

(fiil ismi olarak)

iyelik bulunma
kẹl dük üm te

"Gece geç geldiğimde, herkes uyumakta idi."

"Tǖn kēč kẹldükümte, bārča kiĺi ūdïma(k)da erti."

*fiil-fiil sıfatı (isim olarak)-iyelik-için

değiştir

Gece geç geldiğim için herkes uyumakta idi. - "Tǖn kēč kẹldüküm üčün, bārča kiĺi ūdïma(k)da erti."

Cümlenin ilk kısmını inceleyelim.

Gece geç geldiğim için - Tǖn kēč kẹldüküm üčün

Sırada bildiğiniz gibi ikinci kısım var.

Herkes uyumakta idi - bārča kiĺi ūdïma(k)da erti

fiil fiil sıfatı

(fiil ismi olarak)

iyelik için
kẹl dük üm üčün

"Gece geç geldiğim için, herkes uyumakta idi."

"Tǖn kēč kẹldüküm üčün, bārča kiĺi ūdïma(k)da erti."

*fiil-fiil sıfatı (isim olarak)-iyelik-eşitlik

değiştir

Gelince gördüm. - "Kẹldükümče, körtüm."

Cümlenin ilk kısmını inceleyelim.

Gelince - Kẹldükümče

Sırada bildiğiniz gibi ikinci kısım var.

gördüm - körtüm

fiil fiil sıfatı

(fiil ismi olarak)

iyelik eşitlik
kẹl dük üm če
  1. Birçok modern Türk dilinde *-dUk yerine *-gAn vardır. Ancak *-dUk Yenisey yazıtlarında, Köktürk yazıtlarında ve hem Volga hem de Tuna Bulgar yazıtlarında kullanılmıştır.[1]. Yani *-dUk kullanımı Ön-Türkçe diline daha gerçekçidir.
  2. Günümüzde bazı Türk dilleri şu şekilde kullanılmaktadır: zamir fiili-fiil sıfatı-ayrılma/bulunma/için/eşitlik

Kaynakça

değiştir
  1. Tekin, Talat (1988), Volga Bulgar kitabeleri ve Volga Bulgarcası‎[1], Türk Tarih Kurumu Basımevi, sayfa 30
Sıradaki ders: Yetenekler, gelecek ve şimdiki zaman