Esperanto/2. Ders
Bu bölümde işlenen konular | |
---|---|
Sözcük bilgisi | Li, Ŝi, Ne, Mateno, Tago, Vespero, Nokto, Bona, Nova, Bela, Juna, Granda, Longa, Alta |
Dilbilgisi | Mal- ön eki, Ne- ön eki, Sıfatlar, Olumsuzluk |
Pratik - İletişim kurma | Gün içinde selamlaşma, Durum belirtme |
Sözcükler
düzenleLi
düzenle= o (erkek) — / li /
Li, "o" anlamındaki şahıs zamirlerinden biridir.
Yalnızca erkeklerden (erkek insan ve nadiren erkek hayvan) bahsederken kullanılır.
Ŝi
düzenle= o (dişi) — / şi /
Ŝi, "o" anlamına gelen diğer bir şahıs zamiridir.
Yalnızca dişilerden (dişi insan ve nadiren dişi hayvan) bahsederken kullanılır.
* "O" anlamına gelen başka bir şahıs zamiri daha var, ancak bunu sonraki derste ele alacağız.
Esperanto'daki Ŝ / ŝ harfi Türkçe'deki "ş" gibi okunur.
Mateno
düzenle= sabah — / mateno /
Tago
düzenle= gün — / tago /
Vespero
düzenle= akşam — / vespero /
Nokto
düzenle= gece — / nokto /
Bona
düzenle= iyi — / bona /
Nova
düzenle= yeni — / nova /
Bela
düzenle= güzel, yakışıklı — / bela /
Juna
düzenle= genç — / yuna /
Granda
düzenle= büyük — / granda /
Longa
düzenle= uzun (ence) — / longa /
Alta
düzenle= yüksek, uzun (boyca) — / alta /
Longa ve Alta
düzenleEsperanto'da uzun anlamını iki sözcük karşılar: longa ve alta.
Genel olarak, cisimlerin (özellikle yatay duranların) uzunluğunu belirtirken veya "uzun" kavramını mecazi olarak kullanırken longa sözcüğü kullanılır. Örneğin; uzun kalem, uzun tren, uzun timsah, uzun yol, uzun zaman, uzun gece, uzun yazı, uzun konuşma, uzun hayat söz gruplarında altı çizili "uzun"ların Esperanto karşılığı longa’dır.
Alta ise yüksek demektir. Ama, içinde yükseklik anlamı bulunan uzunlukları (dikey uzunlukları) ve mecazi olarak "yüksek" kavramını da karşılar. Örneğin, uzun adam, uzun çocuk, uzun direk, uzun kule, yüksek bina, yüksek dağ, yüksek fiyat, yüksek seviye, yüksek kalite söz gruplarında altı çizili kelimeleri karşılayan Esperanto sözcük alta’dır.
Özetle, longa uzun, alta yüksek demektir. Ama bahsedilen uzunluk, cismin dikey duruşundan dolayı yüksekliği de beraberinde getiriyorsa, uzun yerine yüksek anlamına gelen alta kullanılır (özellikle de bir insanın boyundan bahsederken).
Ne
düzenle= hayır, değil vb. — / ne /
Ne’nin kullanımını "Dilbilgisi" başlığı altındaki "Olumsuzluk" bölümünde açıklayacağız.
Dilbilgisi
düzenleMal- Ön Eki
düzenleMal-, zıt anlam belirten ön ektir. Önüne geldiği sözcüğü karşıt anlamlı bir sözcüğe çevirir.
* Esperanto'da yapım eki olarak birçok ön ek ve sonek (veya bazılarına göre iç ek) bulunur. Bu sayede ezberlenmesi gereken kelime sayısı bir hayli azalır ve aynı zamanda dilde üretkenliğin de önü açılır.
Mal-’ın anlamı nasıl değiştirdiğini aşağıdaki tabloda görebiliriz.
Esperanto Sözcük |
Türkçe Anlamı |
"Mal-" Ekli Sözcük |
Türkçe Anlamı |
---|---|---|---|
Bona | iyi | Malbona | kötü |
Nova | yeni | Malnova | eski |
Bela | güzel, yakışıklı |
Malbela | çirkin |
Juna | genç | Maljuna | yaşlı |
Granda | büyük | Malgranda | küçük |
Longa | uzun (ence) | Mallonga | kısa (ence) |
Alta | yüksek, uzun (boyca) |
Malalta | alçak, kısa (boyca) |
Oldukça basit, değil mi? Bu ve benzeri ekler ve sözcük birleştirme sayesinde, bir tek kök sözcük ezberleyerek bir anda 10 ila 100 kadar yeni kelime öğrenmiş olabilirsiniz.
* Kolaylıkla tahmin edebileceğiniz gibi mallonga ve malalta’nın kullanım alanları arasındaki fark, longa ve alta arasındaki ayrımın bir benzeridir. Yani "kısa tren" demek için mallonga (ence kısa) kullanırken, "kısa adam" derken malalta (alçak, boyca kısa) kullanılmalıdır.
* Bazı zıt sözcüklerin alternatifleri de vardır. Örneğin malgranda yerine eta da kullanılabilir (bu da aslında bir eke dayanıyor). Başka bir örnek ise malnova ile aynı anlama gelen olda sözcüğüdür. Ancak bu sözcük, şiir vb. eserler dışında pek kullanılmaz.
Ne- Ön Eki
düzenleNe- ön eki ... olmayan anlamını verir.
Bu ekin kullanımını şu tabloda tabloda örnekleyebiliriz:
Esperanto | Türkçe | Esperanto | Türkçe |
---|---|---|---|
Bona | iyi | Nebona | iyi olmayan |
Nova | yeni | Nenova | yeni olmayan |
Bela | güzel, yakışıklı |
Nebela | güzel olmayan, yakışıklı olmayan |
Juna | genç | Nejuna | genç olmayan |
Granda | büyük | Negranda | büyük olmayan |
Longa | uzun (ence) | Nelonga | (ence) uzun olmayan |
Alta | yüksek, uzun (boyca) |
Nealta | yüksek olmayan, (boyca) uzun olmayan |
Ne- ve Mal-
düzenleMal- ve Ne- ön eklerinin anlamları birbirine benzemekle birlikte aralarında bir nüans vardır.
Örneğin, malgranda "küçük" demektir, negranda "büyük olmayan" demektir. Büyük olmayan bir şeyin küçük olması gerekmez (orta büyüklükte olabilir ama küçük de olabilir).
Benzer şekilde, malbela (çirkin) net bir olumsuz durumu belirtirken, nebela (güzel olmayan) sadece olumlu anlamın yokluğunu belirtir.
Ne- ile Mal- ard arda da kullanılabilir. Örneğin nemalgranda "küçük olmayan", nemalbona "kötü olmayan" anlamına gelir.
* Bona (iyi) sözcüğüne mal- ekleyerek malbona (kötü), ona da ne- ekleyerek nemalbona (kötü olmayan) sözcüğünü elde ettik. Peki malnebona olabilir miydi? Dilbilgisi bakımından evet, ancak anlam bakımından hayır diyebiliriz. Çünkü nebona "iyi olmayan" demektir, mal- eki ise anlamı tam zıddına çevirir. Halbuki "iyi olmayan" kavramının anlamca zıttı yoktur. "İyi", "iyi olmayan"ın değil "kötü"nün zıddıdır. "Kötü olmayan" da "iyi olmayan"ın zıttı değildir, çünkü iyi olmayan bir şey kötü de olmayabilir. Yani özetle, malnebona teorik olarak doğru bir sözcüktür ama hiçbir tutarlı anlam ifade etmez.
* Şu ana dek gördüğümüz üzere Esperanto mantık kurallarına oldukça bağlı bir dildir. Buna göre teorik olarak malmalbona ve nenebona sözcükleri bona ile aynı anlama, yani "iyi" anlamına gelmelidir. Öyleyse bu sözcükler mantıklıdır, ama elbette bunları günlük hayatta kullanmak son derece mantıksızdır.
Sıfatlar
düzenleHemen hemen bütün isimlerin o ile bittiğini hatırlayalım. Sıfatlar için de benzer bir durum söz konusudur. Bütün sıfatlar a ile biter.
Esperanto | Türkçe |
---|---|
bona | iyi |
bela | güzel (vb.) |
malnova | eski |
granda | büyük |
maljuna | yaşlı |
* Aslında sondaki -o'yu -a'ya çevirerek isimden sıfat yapmak, sondaki -a'yı -o'ya çevirerek de sıfattan isim yapmak mümkündür. İlk aşamada bunun ayrıntısından bahsetmeye gerek duymuyoruz, bunu yapmaya zaman içinde kendi kendinize alışacaksınız.
İsmi Sıfatla Niteleme
düzenleEsperanto'da yalın durumdaki adları sıfatla niteleme işini aynen Türkçe'deki gibi yapabiliriz.
Esperanto | Türkçe | Okunuş |
---|---|---|
bona instruisto | iyi (bir) öğretmen | bona instruisto |
bela infano | güzel (bir) çocuk | bela infano |
malnova libro | eski (bir) kitap | malnova libro |
granda urbo | büyük (bir) şehir | granda urbo |
maljuna viro | yaşlı (bir) adam | malyuna viro |
Türkçe'den farklı olarak Esperanto'da önce ismi, sonra sıfatı söylemek de mümkündür.
Esperanto (1) | Esperanto (2) | Türkçe |
---|---|---|
malbona studento | studento malbona | kötü (bir) öğrenci |
malalta virino | virino malalta | kısa bir kadın |
nova tago | tago nova | yeni (bir) gün |
nebona homo | homo nebona | iyi olmayan (bir) insan |
longa nokto | nokto longa | uzun (bir) gece |
1. sütundaki kullanım, 2. sütundakilere göre daha yaygındır.
Birden çok sıfat kullanarak da Türkçedekine benzer yapıda tamlamalar oluşturabiliriz.
Esperanto | Türkçe |
---|---|
juna bela virino | genç güzel (bir) kadın |
bela malgranda urbo | güzel küçük (bir) şehir |
bona malnova libro | iyi (bir) eski kitap |
* Umarım en son örneğin neden "iyi eski (bir) kitap" diye değil de "iyi (bir) eski kitap" biçiminde çevrildiğine takılmamışsınızdır. Sonuçta çeviri matematik kurallarıyla açıklanamaz, esas olan, anlamı uygun şekilde karşılamaktır. Bundan sonraki derslerde bu tür önemsiz ayrıntılarla ilgili ayrıca açıklama yapmayacağım ancak çevirinin yeterince farklı olmasını gerektiren önemli bir neden varsa bunu belirteceğim.
Sıralama serbestliği bu tür tamlamalarda da vardır. Örneğin, son tamlamayı söylemek için 6 ayrı alternatifimiz var:
Esperanto | Türkçe |
---|---|
bona malnova libro | iyi (bir) eski kitap |
malnova bona libro | iyi (bir) eski kitap |
libro bona malnova | iyi (bir) eski kitap |
libro malnova bona | iyi (bir) eski kitap |
bona libro malnova | iyi (bir) eski kitap |
malnova libro bona | iyi (bir) eski kitap |
Sıfat Cümlesi
düzenleEsperanto'da sıfat cümlesi kurmak kolaydır ve isim cümlesi kurmakla arasında önemli bir fark yoktur. Örnekleri inceleyelim:
Esperanto | Türkçe | Okunuş |
---|---|---|
Mi estas alta. | Ben uzun( boyluy)um. | mi estas alta |
Istanbulo estas granda. | İstanbul büyüktür. | istanbulo estas granda |
Li estas juna. | O (erkek) genç. | li estas yuna |
Her ne kadar sıfat cümlesi olmasa da, yeri gelmişken yüklemi nitelenmiş ad olan isim cümlelerine örnek verelim.
Esperanto | Türkçe | Okunuş |
---|---|---|
Esperanto estas bona lingvo. | Esperanto iyi bir dildir. | esperanto estas bona lingvo |
Mi estas bona homo. | Ben iyi bir insanım. | mi estas bona homo |
Istanbulo estas bela urbo. | İstanbul güzel bir şehir. | istanbulo estas bela urbo |
Ŝi estas malbona instruisto. | O (kadın) kötü bir öğretmen. | şi estas malbona instruisto |
Sıralama konusunda hâlâ yeterince özgürüz.
Esperanto | Türkçe | Okunuş |
---|---|---|
Juna estas Ayşe. | Ayşe gençtir. | yuna estas ayşe |
Instruisto mi estas. | Ben bir öğretmenim. | instruisto mi estas |
Estas li juna. | O (erkek) genç. | li estas yuna |
Yine de hiçbir zaman aşağıdaki gibi anlaşılması zor bir sıra kullanmamaya özen göstermek iyi olur, değil mi?
Esperanto | Türkçe |
---|---|
Estas studento malnova instruisto. | Eski bir öğretmen, bir öğrenci. Eski bir öğrenci, bir öğretmen. |
* Ne dediği pek belli olmayan yukarıdaki cümleyi bir kenara bırakırsak, bugüne kadarki bütün cümlelerimizin öznesi ya özel isim (Turkio, Esperanto, Ayşe, ...) ya da bir şahıs zamiri (Mi, Li, ...) oldu. Çünkü cins isimleri kullanmadan önce artikelin kullanımını öğrenmek iyi olacak ve bu konuyu da 4. derste ele alacağız.
Olumsuzluk
düzenleEsperanto'da temel olumsuzluk sözcüğü "ne"dir.
Sıra çok önemli olmamakla birlikte, bir cümleyi olumsuzlaştırmanın en kolay yolu yüklemin öncesine ne getirmektir. Şu ana kadar eylem temelli bir yüklem olarak yalnızca estas’ı öğrendik.
Esperanto | Türkçe | Okunuş |
---|---|---|
Mi ne estas malalta. | Ben kısa boylu değilim. | mi ne estas malalta |
Istanbulo ne estas lando. | İstanbul bir ülke değildir. | istanbulo ne estas lando |
Li ne estas malbona viro. | O (erkek), kötü bir adam değildir. | li ne estas malbona viro |
* Ne’nin cümledeki konumunu değiştirebiliriz. Olumsuzluk durumu aynı kalır ama olumsuzluk vurgusu ne’den sonra gelen sözcüğe kayar. Çok önemli olmadığından şimdilik bunun üstünde durmayacağız.
Pratik
düzenleÖzet
düzenle- Sıfatlar -a ile biterler ve nitelediği ismin sonuna veya başına getirilebilirler.
- Mal- ön eki kelimeyi zıt anlama çevirir, ne- ön eki zıt anlama göre daha zayıf olan "... olmayan" anlamı verir.
- Yalnız başına kullanıldığında ne cümleyi olumsuz yapar, alışılmış yeri yüklemin önüdür.