A, B, C, CH, D, E, F, G, GH, H, X, I, J, K, KH, Q, L, M, N, NG, O, Ö, P, PH, R, S, SH, T, U, Ü, W, Y, Z, ZH
| Harf
|
Fonetik karşılığı
|
Harf
|
Fonetik karşılığı
|
| A a |
/a/ |
M m |
/m/
|
| B b |
/b/ |
N n |
/n/
|
| C c |
/c/ |
NG ng |
/ñ/
|
| CH ch |
/ç/ |
O o |
/o/
|
| D d |
/d/ |
Ö ö |
/ö/
|
| E e |
/e/ |
P p |
/p/
|
| F f |
/f/ |
PH ph |
/f/, /p/
|
| G g |
/g/ |
R r |
/r/
|
| GH gh |
/ğ/ |
S s |
/s/
|
| H h |
/h/ |
SH sh |
/ş/
|
| X x |
/x/ |
T t |
/t/
|
| I i |
/ı/, /i/ |
U u |
/u/
|
| J j |
/y/, /j/, /c/ |
Ü ü |
/ü/
|
| K k |
/k/ |
W w |
/v/
|
| KH kh |
/x/, /q/ |
Y y |
/y/
|
| Q q |
/q/ |
Z z |
/z/
|
| L l |
/l/ |
ZH zh |
/j/
|
i - Yazıda ı-i ayrımı yoktur. X, gh, kh, q gibi kaıln ünsüzlerin yanında ı olarak okunur. Bir sözcükte kalın sıradan başka bir ünlü varsa ı, ince sıradan başka bir ünlü varsa i okunur. Fiillerde mastar ekine göre kalın veya ince okunur. Diğer yerlerde her zaman i olarak okunur. Jil kelimesi istisna olarak yıl veya cıl / jıl olarak okunur fakat yil veya cil / jil olarak okunması da hatalı sayılmaz. (Daha sonra başka istisnalar da belirlenebilir).
j - Seçime bağlı olarak y veya j / c olarak okunur. Türkçe asıllı kelimelerde söz başındaki y sesi yazıda her zaman j ile gösterilir.
kh - Seçime bağlı olarak x veya q olarak okunur. Kökenine bakılmaksızın bir sözcüğün hem Kazak Türkçesi hem de Kırgız Türkçesi karşılığında q sesi varken diğer lehçelerde aynı sözcükte x sesi varsa yazıda bu x sesi kh ile gösterilir.
ph - Seçime bağlı olarak f veya p olarak okunur. Arapça ve Farsça asıllı kelimelerdeki f sesi yazıda her zaman ph ile gösterilir.
N ve g sesleri bir araya geldiği zaman nazal n olarak okunmaması için araya (') işareti konur.
- Açık e ünlüsü yoktur; sadece kapalı e vardır.
- Türkiye Türkçesinde küçük ünlü uyumu bakımından dört şekli bulunan eklerin iki şekli vardır ve ünlüsü ı / i'dir. Yazıda ı / i ayrımı olmadığı için ekin yapısında bir gh / q yoksa yazımı tek şekilli olur.
İsmin Halleri
| Hal
|
Ekin Biçimleri
|
qum "kum" |
jer "yer"
|
| Yalın
|
— |
qum |
jer
|
| Belirtme
|
—ni |
qumni |
jerni
|
| İlgi
|
—ning |
qumning |
jerning
|
| Yönelme
|
—gha, -ge |
qumgha |
jerge
|
| Bulunma
|
—da, -de |
qumda |
jerde
|
| Ayrılma
|
—dan, -den |
qumdan |
jerden
|
İsim Çekimi
| Şahıs
|
Ekin Biçimleri
|
jash "genç" |
Türk "Türk"
|
| 1. tk
|
—min |
jashmin |
Türkmin
|
| 2. tk
|
—sing |
jashsing |
Türksing
|
| 3. tk
|
—dir |
jashdir |
Türkdir
|
| 1. çk
|
—miz |
jashmiz |
Türkmiz
|
| 2. çk
|
—singiz |
jashsingiz |
Türksingiz
|
| 3. çk
|
—dir(lAr) |
jashdir(lar) |
Türkdir(ler)
|
İyelik
| Şahıs
|
Ekin Biçimleri
|
ana "ana" |
üy "ev"
|
| 1. tk
|
—m, -im |
anam |
üyim
|
| 2. tk
|
—ng, -ing |
anang |
üying
|
| 3. tk
|
—si, -i |
anasi |
üyi
|
| 1. çk
|
—miz, -imiz |
anamiz |
üyimiz
|
| 2. çk
|
—ngiz, -ingiz |
anangiz |
üyingiz
|
| 3. çk
|
—lari, -leri |
analari |
üyleri
|
Basit Zamanlar
Temel olarak iki basit zaman vardır:
Şimdiki / Geniş / Gelecek Zaman
| Şahıs
|
Ekin Biçimleri
|
jasha- "yaşamak" |
Olumsuz |
bil- "bilmek" |
Olumsuz
|
| 1. tk
|
—A/-y-min |
jashaymin |
jashamaymin |
bilemin |
bilmeymin
|
| 2. tk
|
—A/-y-sing |
jashaysing |
jashamaysing |
bilesing |
bilmeysing
|
| 3. tk
|
—A/-y-di |
jashaydi |
jashamaydi |
biledi |
bilmeydi
|
| 1. çk
|
—A/y-miz |
jashaymiz |
jashamaymiz |
bilemiz |
bilmeymiz
|
| 2. çk
|
—A/y-singiz |
jashaysingiz |
jashamaysingiz |
bilesingiz |
bilmeysingiz
|
| 3. çk
|
—A/y-di(lAr) |
jashaydi(lar) |
jashamaydi(lar) |
biledi(ler) |
bilmeydi(ler)
|
Geçmiş Zaman
| Şahıs
|
Ekin Biçimleri
|
jasha- "yaşamak" |
Olumsuz |
bil- "bilmek" |
Olumsuz
|
| 1. tk
|
—di-m |
jashadim |
jashamadim |
bildim |
bilmedim
|
| 2. tk
|
—di-ng |
jashading |
jashamading |
bilding |
bilmeding
|
| 3. tk
|
—di |
jashadi |
jashamadi |
bildi |
bilmedi
|
| 1. çk
|
—diq, -dik |
jashadiq |
jashamadiq |
bildik |
bilmedik
|
| 2. çk
|
—dingiz |
jashadingiz |
jashamadingiz |
bildingiz |
bilmedingiz
|
| 3. çk
|
—di(lAr) |
jashadi(lar) |
jashamadi(lar) |
bildi(ler) |
bilmedi(ler)
|
Bu iki zamana ilaveten özellikle yazılı anlatımda kullanılması düşünülen bir Şimdiki Zaman ve bir de niyet bildiren Gelecek Zaman (bu Niyet Kipi olarak adlandırılabilir) vardır.
(Yazınsal) Şimdiki Zaman
| Şahıs
|
Ekin Biçimleri
|
jasha- "yaşamak" |
Olumsuz |
bil- "bilmek" |
Olumsuz
|
| 1. tk
|
—maqda/mekde-min |
jashamaqdamin |
jashamaqda emesmin |
bilmekdemin |
bilmekde emesmin
|
| 2. tk
|
—maqda/mekde-sing |
jashamaqdasing |
jashamaqda emessing |
bilmekdesing |
bilmekde emessing
|
| 3. tk
|
—maqda/mekde |
jashamaqda |
jashamaqda emes |
bilmekde |
bilmekde emes
|
| 1. çk
|
—maqda/mekde-miz |
jashamaqdamiz |
jashamaqda emesmiz |
bilmekdemiz |
bilmekde emesmiz
|
| 2. çk
|
—maqda/mekde-singiz |
jashamaqdasingiz |
jashamaqda emessingiz |
bilmekdesingiz |
bilmekde emessingiz
|
| 3. çk
|
—maqda/mekde(lAr) |
jashamaqda(lar) |
jashamaqda emes(ler) |
bilmekde(ler) |
bilmekde emes(ler)
|
"...-mAk niyetindeyim" veya bazen "...-mAk istiyorum" anlamlarında kullanılan Gelecek Zaman.
Niyet Bildiren Gelecek Zaman
| Şahıs
|
Ekin Biçimleri
|
jasha- "yaşamak" |
Olumsuz |
bil- "bilmek" |
Olumsuz
|
| 1. tk
|
—maqchi/mekchi-min |
jashamaqchimin |
jashamaqchi emesmin |
bilmekchimin |
bilmekchi emesmin
|
| 2. tk
|
—maqchi/mekchi-sing |
jashamaqchising |
jashamaqchi emessing |
bilmekchising |
bilmekchi emessing
|
| 3. tk
|
—maqchi/mekchi |
jashamaqchi |
jashamaqchi emes |
bilmekchi |
bilmekchi emes
|
| 1. çk
|
—maqchi/mekchi-miz |
jashamaqchimiz |
jashamaqchi emesmiz |
bilmekchimiz |
bilmekchi emesmiz
|
| 2. çk
|
—maqchi/mekchi-singiz |
jashamaqdchisingiz |
jashamaqchi emessingiz |
bilmekchisingiz |
bilmekchi emessingiz
|
| 3. çk
|
—maqchi/mekchi(lAr) |
jashamaqchi(lar) |
jashamaqchi emes(ler) |
bilmekchi(ler) |
bilmekchi emes(ler)
|
Şimdiki / Geniş / Gelecek Zamanın Hikâyesi & Rivayeti
| Şahıs
|
Yapı: -(A)r edi
|
jasha- "yaşamak" |
Olumsuz |
bil- "bilmek" |
Olumsuz
|
| 1. tk
|
—(A)r edim |
jashar edim |
jashamas edim |
biler edim |
bilmes edim
|
| 2. tk
|
—(A)r eding |
jashar eding |
jashamas eding |
biler eding |
bilmes eding
|
| 3. tk
|
—(A)r edi |
jashar edi |
jashamas edi |
biler edi |
bilmes edi
|
| 1. çk
|
—(A)r edik |
jashar edik |
jashamas edik |
biler edik |
bilmes edik
|
| 2. çk
|
—(A)r edingiz |
jashar edingiz |
jashamas edingiz |
biler edingiz |
bilmes edingiz
|
| 3. çk
|
—(A)r edi(ler) |
jashar edi(ler) |
jashamas edi(ler) |
biler edi(ler) |
bilmes edi(ler)
|
Geçmiş Zamanın Hikâyesi & Rivayeti
| Şahıs
|
Yapı: -ghan/gen edi
|
jasha- "yaşamak" |
Olumsuz |
bil- "bilmek" |
Olumsuz
|
| 1. tk
|
—ghan/gen edim |
jashaghan edim |
jashamaghan edim |
bilgen edim |
bilmegen edim
|
| 2. tk
|
—ghan/gen eding |
jashaghan eding |
jashamaghan eding |
bilgen eding |
bilmegen eding
|
| 3. tk
|
—ghan/gen edi |
jashaghan edi |
jashamaghan edi |
bilgen edi |
bilmegen edi
|
| 1. çk
|
—ghan/gen edik |
jashaghan edik |
jashamaghan edik |
bilgen edik |
bilmegen edik
|
| 2. çk
|
—ghan/gen edingiz |
jashaghan edingiz |
jashamaghan edingiz |
bilgen edingiz |
bilmegen edingiz
|
| 3. çk
|
—ghan/gen edi(ler) |
jashaghan edi(ler) |
jashamaghan edi(ler) |
bilgen edi(ler) |
bilmegen edi(ler)
|
(Yazınsal) Şimdiki Zamanın Hikâyesi & Rivayeti
| Şahıs
|
Yapı: -maqda/mekde edi
|
jasha- "yaşamak" |
Olumsuz |
bil- "bilmek" |
Olumsuz
|
| 1. tk
|
—maqda/mekde edim |
jashamaqda edim |
jashamaqda emes edim |
bilmekde edim |
bilmekde emes edim
|
| 2. tk
|
—maqda/mekde eding |
jashamaqda eding |
jashamaqda emes eding |
bilmekde eding |
bilmekde emes eding
|
| 3. tk
|
—maqda/mekde edi |
jashamaqda edi |
jashamaqda emes edi |
bilmekde edi |
bilmekde emes edi
|
| 1. çk
|
—maqda/mekde edik |
jashamaqda edik |
jashamaqda emes edik |
bilmekde edik |
bilmekde emes edik
|
| 2. çk
|
—maqda/mekde edingiz |
jashamaqda edingiz |
jashamaqda emes edingiz |
bilmekde edingiz |
bilmekde emes edingiz
|
| 3. çk
|
—maqda/mekde edi(ler) |
jashamaqda edi(ler) |
jashamaqda emes edi(ler) |
bilmekde edi(ler) |
bilmekde emes edi(ler)
|
Niyet Bildiren Gelecek Zamanın Hikâyesi & Rivayeti
| Şahıs
|
Yapı: -maqchi/mekchi edi
|
jasha- "yaşamak" |
Olumsuz |
bil- "bilmek" |
Olumsuz
|
| 1. tk
|
—maqchi/mekchi edim |
jashamaqchi edim |
jashamaqchi emes edim |
bilmekchi edim |
bilmekchi emes edim
|
| 2. tk
|
—maqchi/mekchi eding |
jashamaqchi eding |
jashamaqchi emes eding |
bilmekchi eding |
bilmekchi emes eding
|
| 3. tk
|
—maqchi/mekchi edi |
jashamaqchi edi |
jashamaqchi emes edi |
bilmekchi edi |
bilmekchi emes edi
|
| 1. çk
|
—maqchi/mekchi edik |
jashamaqchi edik |
jashamaqchi emes edik |
bilmekchi edik |
bilmekchi emes edik
|
| 2. çk
|
—maqchi/mekchi edingiz |
jashamaqchi edingiz |
jashamaqchi emes edingiz |
bilmekchi edingiz |
bilmekchi emes edingiz
|
| 3. çk
|
—maqchi/mekchi edi(ler) |
jashamaqchi edi(ler) |
jashamaqchi emes edi(ler) |
bilmekchi edi(ler) |
bilmekchi emes edi(ler)
|
