Türükçä/Fiiller

FİİL:

Yakın Bilinen Geçmiş Zaman:

-dı/-di/-du/-dü ile kurulan geçmiş zamandır. Yakın zamanda gerçekleşen bir eylemi anlatmak için kullanılır:

Aldım Kördüm Turdum Yeşdim

Aldıñ Kördüñ Turduñ Yeşdiñ

Aldı Kördü Turdu Yeşdi

Aldıq Kördük Turduq Yeşdik

Aldıñız Kördüñüz Turduñuz Yeşdiñiz

Aldı(-lar) Kördü(-lär) Turdu(-lar) Yeşdi(-lär)

Fiil çekilirken üçüncü tekil ve çoğul şahıslara -lar ekini eklemek isteğe bağlıdır. Kullanımı konuşmada ciddiyeti, bilimselliği, resmiliği arttırır.

Uzak Bilinen Geçmiş Zaman:

-gan/-gän eki ile kurulan geçmiş zamandır. Geçmişte gerçekleşen bir eylemi anlatmak için kullanılır, bu geçmiş bildiğimiz ama artık geride kalan bir geçmiştir. Fiil bu zamanla çekilirken zaman ekinden sonra isim çekerken kullanılan şahıs ekleri eklenilir.

Alganman Körgänmän Turganman Yeşgänmän

(Aldım) (Gördüm) (Kalktım) (Çözdüm)

Algansan Körgänsän Turgansan Yeşgänsän

Algan(-dır) Körgän(-dir) Turgan(-dır) Yeşgän(-dir)

Alganmız Körgänmiz Turganmız Yeşgänmiz

Algansıñız Körgänsiñiz Turgansıñız Yeşgänsiñiz

Algan(-dırlar) Körgän(-dirlär) Turgan(-dırlar) Yeşgänlär

Algan(-dırlar) Körgän(-dirlär) Turgan(-dırlar) Yeşgän (-dirlär)

Fiil çekilirken üçüncü tekil şahıslara –dır ve üçüncü çoğul şahıslara -dırlar ekini eklemek isteğe bağlıdır. Kullanımı konuşmada ciddiyeti, bilimselliği, resmiliği arttırır.

Öğrenilen Geçmiş Zaman:

Öğrenilen geçmiş zaman kendimizimn tecrübe etmediği, başkalarından işittiğimiz, öğrendiğimiz olayları kullanırken kullanılan zamandır. Türükçä’de iki türlü üretilir. Birincisi –mış/-miş/-muş/-müş ekleri kullanılarak türetilendir. Bu ek yalnızca hikaye ya da öykü anlatırken ya da gerçek üstü ve inanılmaz tasvirler yapılırken kullanılır. Bu ek kullanıldığında içinde “ben böyle bir şey olacağına inanmıyorum ama anlatıyorlar işte” iması gizlidir.

Almışman Körmüşmän

(Almışım) (Görmüşüm)

Almışsan Körmüşsän

Almış(-dır) Körmüş(-dür)

Almışmız Körmüşmüz

Almışsıñız Körmüşsüñüz

Almış(-dırlar) Körmüş(-dürlär)

Fiil çekilirken üçüncü tekil şahıslara –dır ve üçüncü çoğul şahıslara -dırlar ekini eklemek isteğe bağlıdır. Kullanımı konuşmada ciddiyeti, bilimselliği, resmiliği arttırır.

Öğrenilen geçmiş zamanı üretmenin ikinci yolu, -ıp/-ip/-up/-üp eklerinden yararlanmaktır. Bu ek kullanıldığında söylenen şey “Ben görmedim ama olmuş olabilir” anlamını da taşır.

Alıpman Körüpmän

(Almışım) (Görmüşüm)

Alıpsan Körüpsän

Alıp(-dır) Körüp(-dür)

Alıpmız Körüpmüz

Alıpsıñız Körüpsüñüz

Alıp(-dırlar) Körüp(-dürlär)

Şimdiki Zaman:

Anlamca biri birinden ufak nüansı bulunan üç ayrı yolla anlatılır. Birinci yolda –ip yürmäk fiili kullanılır ve bu fiil gelecek geniş zamanla çekilir. Ancak yürmäk ( yürümek) fiili anlamın şimdiki zaman olduğunu bildirir. Bu şekilde kurulan şimdiki zamanda eylemin geçmişi belli olmayıp şimdi sürmektedir ve gelecekte bir süre daha süreceği bilinmektedir.

Alıp yürämän Körüp yürämän

(Alıyorum) (Görüyorum)

Alıp yüräsän Körüp yüräsän

Alıp yürä(-dir) Körüp yürä(-dir)

Alıp yürämiz Körüp yürämiz

Alıp yüräsiñiz Körüp yüräsiñiz

Alıp yürä(-dirlär) Körüp yürä(-dirlär)

Fiil çekilirken üçüncü tekil şahıslara –dır ve üçüncü çoğul şahıslara -dırlar ekini eklemek isteğe bağlıdır. Kullanımı konuşmada ciddiyeti, bilimselliği, resmiliği arttırır.

İkinci yolda ise, - ıp yatmaq fiili kullanılır. Fiil gelecek zamanla çekilse de yatmaq fiilinin kendisi şimdiki zamanı işaret eder. Bu şekilde kurulan şimdiki zamanda eylemin geçmişte başlamışlığı bilinmektedir ve şu anda eylem gerçekleşmektedir ancak az sonra sona erecektir.

Alıp yataman Körüp yataman

(Alıyorum) (Görüyorum)

Alıp yatasan Körüp yatasan

Alıp yata(-dır) Körüp yata(-dır)

Alıp yatamız Körüp yatamız

Alıp yatasıñız Körüp yatasıñız

Alıp yata(-dırlar) Körüp yata(-dırlar)

Fiil çekilirken üçüncü tekil şahıslara –dır ve üçüncü çoğul şahıslara -dırlar ekini eklemek isteğe bağlıdır. Kullanımı konuşmada ciddiyeti, bilimselliği, resmiliği arttırır.

Üçüncü yolda ise, fiil köküne -maqda/-mäkdä eki eklenmek yoluyla şimdiki zaman kurulur. Bu şekilde kurulan şimdiki zamanda eylem geçmişte başlamış, şu an sürmekte ve büyük olasılıkla az sonra da sürüyor olacaktır.

Almaqdaman Körmäkdämän

(Alıyorum) (Görüyorum)

Almaqdasan Körmäkdäsän

Almaqda(-dır) Körmäkdä(-dir)

Almaqdamız Körmäkdämiz

Almaqdasıñız Körmäkdäsiñiz

Almaqda(-dırlar) Körmäkdä(-dirlär)

Fiil çekilirken üçüncü tekil şahıslara –dır ve üçüncü çoğul şahıslara -dırlar ekini eklemek isteğe bağlıdır. Kullanımı konuşmada ciddiyeti, bilimselliği, resmiliği arttırır.

Geniş Zaman:

Fiil köküne gelen -ar/-är/-r ekleri ile oluşturulur. Eylemin geçmiş, şimdiki ve gelecek zamanların tümüne ait olduğunu gösterir.

Alarman Körärmän

(Alırım) (Görürüm)

Alarsan Körärsän

Alar Körär

Alarmız Körärmiz

Alarsıñız Körärsiñiz

Alar(-lar) Körär(-lär)

Fiil çekilirken üçüncü çoğul şahıslara -lar ekini eklemek isteğe bağlıdır. Kullanımı konuşmada ciddiyeti, bilimselliği, resmiliği arttırır.

Gelecek Zaman:

Belirsiz Gelecek Zaman:

Belirsiz gelecek zaman fiil kökü ünsüzle bitiyor ise, fiil kökü sonuna -a/- ä, ünlü ile bitiyorsa, fiil kökü sonuna -ya/yä getirilmesi ile kurulur. Bu çekim gelecekte bir eylemin gerçekleşeceğini, ancak bunun kesin, planlanmış ve bir programa bağlanmış zamanının olmadığını bildirir.

Alaman Oquyaman Körämän

(Alacağım) (Okuyacağım) (Göreceğim)

Alasan Oquyasan Köräsän

Ala(-dır) Oquya(-dır) Körä(-dir)

Alamız Oquyamız Körämiz

Alasıñız Oquyasıñız Köräsiñiz

Ala(-dırlar) Oquya(-dırlar) Körä(-dirlär)

Fiil çekilirken üçüncü tekil şahıslara –dır ve üçüncü çoğul şahıslara -dırlar ekini eklemek isteğe bağlıdır. Kullanımı konuşmada ciddiyeti, bilimselliği, resmiliği arttırır. Belirsiz gelecek zaman birçok halde şimdiki zaman ve geniş zaman yerine de kullanılabilir, bunu cümlenin kurulacağı andaki bağlam belirler.

Belirli Gelecek Zaman:

Gelecek zamanın bu biçimi, eylemin kesin biçimde gerçekleşeceğini, olayla ilgili her şeyin belli olduğunu, plan ve ayarlamaların yapıldığını ve çok büyük olasılıkla da dönüşü olmadığını gösterir, belirli olduğu kadar kesindir. Fiil köküne –açaq/-äçäk ekinin getirilmesi ile kurulur.

Alaçaqman Köräçäkmän

(Alacağım) (Göreceğim)

Alaçaqsan Köräçäksän

Alaçaq(-dır) Köräçäk(-dir)

Alaçaqmız Köräçäkmiz

Alaçaqsıñız Köräçäksiñiz

Alaçaq(-dırlar) Köräçäk(-dirlär)

Niyet Bildiren Gelecek Zaman:

Bu biçimle çekilen gelecek zaman gerçek bir gelecek zaman ifadesi olmaktan çok, geleceğe yönelik bir niyet, arzu istek ifadesidir. Türkçedeki –mak/-mek niyetindeyim, -mak/-mek arzusundayım kalıplarının işlevini yerine getirir. Niyet bildiren gelecek zaman fiil köküne –maqçı/-mäkçi eki getirilmek suretiyle oluşturulur.

Almaqçıman Körmäkçimän

(Almak niyetindeyim, (Görmek niyetindeyim,

Almak İstiyorum.) Görmek istiyorum)

Almaqçısan Körmäkçisän

Almaqçı(-dır) Körmäkçi(-dir)

Almaqçımız Körmäkçimiz

Almaqçısıñız Körmäkçisiñiz

Almaqçı(-dırlar) Körmäkçi(-dirlär)

Fiil çekilirken üçüncü tekil şahıslara –dır ve üçüncü çoğul şahıslara -dırlar ekini eklemek isteğe bağlıdır. Kullanımı konuşmada ciddiyeti, bilimselliği, resmiliği arttırır.

Şart Kipi:

Fiil köküne getirilen –sa/-sä ekiyle kurulur. Türkçede şart kipinin daha çok istek ifade etmesine ve şartı ifade etmek için geniş zaman şartının ( alırsam, görürsem vb.) kullanılmasına bakmaksızın Türükçäde doğrudan şart kipi kullanılır.

Alsam Körsäm

(Alırsam) (Görürsem)

Alsañ Körsäñ

Alsa Körsä

Alsaq Körsäk

Alsañız Körsäñiz

Alsa(-lar) Körsä (-lär)

Fiil çekilirken üçüncü çoğul şahıslara -lar ekini eklemek isteğe bağlıdır. Kullanımı konuşmada ciddiyeti, bilimselliği, resmiliği arttırır.

Gereklik:

Bağımsız biçimi bulunmayan gereklik iki şekilde yapılandırılır, iki yapılandırma arasında ince bir ayrım vardır. Birinci yapılandırma;

Zamir ( yalın)+fiil+uv/üv yapım eki+iyelik eki ve teğiş(-dir) sözü

Men aluvum teğiş(-dir)

Sen aluvuñ teğiş(-dir)

An aluvu teğiş(-dir)

Ol aluvu teğiş(-dir)

Biz aluvumuz teğiş(-dir)

Siz aluvuñuz teğiş(-dir)

Alar aluvu/aluvları teğiş(-dir)

Olar aluvu/aluvları teğiş(-dir)

Tüm şahıslarda –dır ekinin eklenmesi isteğe bağlı olup kullanımı konuşmadaki ciddiyeti, bilimselliği, resmiyeti, inandırıcılığı arttırır. Çoğul üçüncü şahıslarda iyelik ekinin çoğul kullanılması da konuşmayı ciddileştiren, bilimselliği, resmiyeti, inandırıcılığı arttıran bir etkendir. Teğiş sözü ile kurulan gereklilik biçimi dış kuvvetler tarafından dikte edilen bir gereklilik değil, kişinin kendi durumu ve vicdanı nedeniyle oluşan bir gerekliliktir. Çoğunlukla mecburiyetten çok tavsiye bildirir.

İkinci yapılandırma

Zamir ( yalın)+fiil+uv/üv yapım eki+iyelik eki ve keräk(-dir) sözü

Men aluvum keräk(-dir)

Sen aluvuñ keräk(-dir)

An aluvu keräk(-dir)

Ol aluvu keräk(-dir)

Biz aluvumuz keräk(-dir)

Siz aluvuñuz keräk(-dir)

Alar aluvu/aluvları keräk(-dir)

Olar aluvu/aluvları keräk(-dir)

Tüm şahıslarda –dir ekinin eklenmesi isteğe bağlı olup kullanımı konuşmadaki ciddiyeti, bilimselliği, resmiyeti, inandırıcılığı arttırır. Çoğul üçüncü şahıslarda iyelik ekinin çoğul kullanılması da konuşmayı ciddileştiren, bilimselliği, resmiyeti, inandırıcılığı arttıran bir etkendir. Keräk sözü ile kurulan gereklilik biçimi dış kuvvetler tarafından dikte edilen bir gereklilik olup kişinin kendi durumu ve vicdanının çok ötesine bir gerekliliktir. Uyulması kişinin kendi tasarrufunda değildir, çoğu zaman uyulmamasının sonuçları ya da yaptırımları bulunur. Çoğunlukla yasalardan, geleneklerden, olayların seyrinden, karşı kişinin iradesinden vb. nedenlerden kaynaklanan mecburiyetler keräk ile ifade edilir.

İstek:

Türükçäde istek çekimi şu formül ile gerçekleştirilir:

Fiil kökü+-gı/-gi/-gu/-gü+iyelik eki +bar ya da kelä(-dir)

Algım bar/kelä(-dir) Körgüm bar/kelä(-dir)

(Alasım var/geliyor) (Göresim var/geliyor)

Algıñ bar/kelä(-dir) Körgüñ bar/kelä(-dir)

Algısı bar/kelä(-dir) Körgüsü bar/kelä(-dir)

Algımız bar/kelä(-dir) Körgümüz bar/kelä(-dir)

Algıñız bar/kelä(-dir) Körgüñüz bar/kelä(-dir)

Algıları bar/kelä(-dir) Körgüläri bar/kelä(-dir)

Emir:

Alayın Oquyun Köräyin

Algıl/Al* Oqu/Oqugıl* Kör/Körgil*

Alsın Oqusun Körsün

Alalıq Oquyalıq Körälik

Alıñız/Alıñlar**Oquñuz/Oquñlar** Körüñüz/Körüñlär**

Türkçede “Gel buraya!” cümlesi ile “Ben sana seslenince gel, beraber gideriz” cümlesinde geçen iki gel arasındaki farkı birincisinin çok keskin bir emir, ikincisinin ise istek olmasıdır. Türükçäde 2. Tekil Şahıslara yönelik istek anlamı –gıl /-gil emir eki ile verilir.

Örnek:

Algıl canım, sen dä algıl, tatı köp yaqşıdır. (Al canım, sen de al, tadı çok iyidir.)

Al şunu deyip yürämän saña! ( Alşunu diyorum sana!)

Bu yukarıda izah edilen yapının çoğullarında istek Alıñız, emir Alıñlar ile bildirilir.

Örnek:

Alıñ(-ız) canım, siz dä alın(-ız), tatı köp yaqşıdır. (Alın(-ız) canım, siz de alın(-ız), tadı çok iyidir.)

Alıñız çekimindeki –ız ekinin eklenmesi isteğe bağlı olup kullanımı konuşmadaki ciddiyeti, resmiyeti, inandırıcılığı arttırır.

Yanıñızda iniñizni dä alıp barıñlar, yoqsa ertägä sizgä heç keziş yoq! ( Yanınıza küçük erkek kardeşinizi de alın, yoksa yarın size hiç gezmek yok!)

Ayrıca belirtilmelidir ki emir kipinin birinci ve üçüncü şahıs çekimleri de yine yan anlam olarak istek bildirir.

OLUMSUZLUK:

Olumsuzluk eki -ma/-mä dir. Türkçede olduğu gibi fiil köküne olumsuzluk eki getirildikten sonra diğer ekler getirilerek olumsuzluk yapılır. Ancak kimi kiplerin farklılıkları vardır. Örneğin, Uzak bilinen geçmiş zamanın olumsuzu –ma/-mä getirilerek; almaganman, körmägänsän biçiminde yapılabileceği gibi iki ayrı biçimde daha yapılabilir. Birinci türde emäz, ikinci türde yoq sözleri kullanılabilir:

Kelgän emäzmän/Kelgänim yoq

Kelgän emäzsän/Kelgäniñ yoq

Kelgän emäz(-dir)/Kelgäni yoq

Kelgän emäzmiz/Kelgänimiz yoq

Kelgän emäzsiñiz/Kelgäniñiz yoq

Kelgän emäzlär/Kelgänläri yoq

Yine, olumlusu –ar/-är ekleri ile yapılan geniş zamanın olumsuzu –maz/-mäz ile yapılır:

Almazman Körmäzmän

(Almam) (Görmem)

Almazsan Körmäzsän

Almaz Körmäz

Almazmız Körmäzmiz

Almazsıñız Körmäzsiñiz

Almazlar Körmäzlär

Niyet bildiren gelecek zamanın olumsuzu emäz ( değil) ya da nadiren teğil ( değil) sözüyle yapılır. Almaqçı emäzmän, Körmäkçi teğilmän, Körmäkçi emäzmiz vs.

Gereklilik kipinin olumsuzu da emäz ile yapılır. (Siz) Kelüvüñüz teğiş emäz/(Alar) Kelüvläri keräk emäz vb.

Yeterlik ( İktidar)

Türkçedeki olumlu “bilmek” ve olumsuz “-ama/-eme” ye karşılık Türükçäde yalnızca “bilmäk” kullanılır. Aşağıdaki formülü uygulayarak yeterlik biçimi elde edilir:

Fiil+ -a/-ä + bil+(-mä)+kip eki+şahıs eki

Kelä bildim ( Gelebildim), Kelä bilmädim (Gelemedim), Kelä bilmägänsän (Gelemedin), Kelä bilipsän (Gelebilmişsin), Kelä bilmäpdir ( Gelememiş), Kelä bilip yüräsän (Gele biliyorsun), Kelä bilip yatamız (Gelebiliyoruz), Kelä bilämän ( Gelebileceğim, Gelebilirim), Kelä bilmäymän (Gelemeyeceğim, Gelemeyebilirim), Kelä bilsäk (Gelebilirsek), Kelä bilmäsäñiz (Gelemezseniz), Kelä bilüvüñ keräk (Gelebilmelisin).

Olasılık ( İhtimal)

Türkçedeki olumlu “bilmek” ve olumsuz “-ama/-eme” ye karşılık Türükçäde yalnızca “almaq” kullanılır. Aşağıdaki formülü uygulayarak yeterlik biçimi elde edilir:

Fiil+ -a/-ä + al+(-ma)+kip eki+şahıs eki

Olasılık ifadesinin geniş zamanın hikayesi dışında geçmiş çekimi yoktur:

Kelä alar edim ( Gelebilirdim, Gelme ihtimalim vardı)

Kelä alar ediñ (Gelebilirdin)

Ancak, diğer zaman birimlerinden oluşan cümelerde, yalnızca ihtimalleri ifade etmek için kullanılır,

Kelä alıp yürämiz (Gelebiliyoruz, öyle bir ihtimalimiz vardır), Kelä alasan ( Gelebilirsin, gelme ihtimalin var), Kelä alsak ( Gelme ihtimalimiz olsa, Gelebilsek), Kelä almazsañız ( Gelemezseniz), Kelä aluvum keräk ( Gelebilmeliyim, gelme ihtimalim olmalı)

Kelä bilmäzsäñiz ile Kelä almazsañız arasındaki anlam farkı çok incedir. İlkinde sizin gücünüz yetmez ve gelmeyi beceremezseniz anlamı, ikincisinde ise dış etkenler engel olur, gelme ihtimaliniz, imkânınız olmazsa anlamı kuvvetlidir.

Hikâye:

Türükçäde bileşik çekimlerden hikâye biçimi vardır, Hikaye biçimi emäk ( imek) fiilinin çekimi ile elde edilir.

Yakın Bilinen Geçmiş Zamanın Hikâyesi

Aldı edim Kördü edim

Aldı ediñ Kördü ediñ

Aldı edi Kördü edi

Aldı edik Kördü edik

Aldı ediñiz Kördü ediñiz

Aldı edilär Kördü edilär

Olumsuzu: Almadı edim, Körmädi edim

Uzak Bilinen Geçmiş Zamanın Hikâyesi

Algan edim Körgän edi

Algan ediñ Körgän ediñ

Algan edi Körgän edi

Algan edik Körgän edik

Algan ediñiz Körgän ediñiz

Algan edilär Körgän edilär

Olumsuzu: Almagan edim, Körmägän edim

Öğrenilen Geçmiş Zamanın Hikâyesi

-mış/-miş/-muş/-müş ekleri ile kurulan öğrenilen geçmiş zamanın hikâye biçimi yoktur.

Alıp edim Körüp edim

Alıp ediñ Körüp ediñ

Alıp edi Körüp edi

Alıp edik Körüp edik

Alıp ediñiz Körüp ediñiz

Alıp edilär Körüp edilär

Olumsuzu: Almap edim, Körmäp edim

Şimdiki Zamanın Hikâyesi

Şimdiki zamanın hikâyesini iki türlü kurmak mümkündür; Birincisinde –a/-ä yatgan, ikincisinde –maqda/-mäkdä kullanılır

Kelä yatgan edim Kelmäkdä edim

(Geliyordum) (Geliyordum)

Kelä yatgan ediñ Kelmäkdä ediñ

Kelä yatgan edi Kelmäkdä edi

Kelä yatgan edik Kelmäkdä edik

Kelä yatgan ediñiz Kelmäkdä ediñiz

Kelä yatgan edilär Kelmäkdä edilär

Olumsuzu: Kelä yatgan emäz edim, Kelmäkdä emäz edim

Geniş Zamanın Hikâyesi

Olumlusu –ar/-är, olumsuzu –maz/-mäz ile kurulur.

Kelär edim Kelmäz edim

(Gelirdim) (Gelmezdim)

Kelär ediñ Kelmäz ediñ

Kelär edi Kelmäz edi

Kelär edik Kelmäz edik

Kelär ediñiz Kelmäz ediñiz

Kelär edilär Kelmäz edilär

Gelecek Zamanın Hikâyesi

Belirsiz Gelecek Zamanın Hikâye biçimi yoktur.

Belirli Gelecek Zamanın Hikâyesi

Keläçäk edim

(Gelecektim)

Keläçäk ediñ

Keläçäk edi

Keläçäk edik

Keläçäk ediñiz

Keläçäk edilär

Olumsuzu: Kelmäyäçäk edim.

Niyet Bildiren Gelecek Zamanın Hikâyesi

Kelmäkçi edim

(Gelmek istiyordum, gelmek niyetindeydim, gelecektim)

Kelmäkçi ediñ

Kelmäkçi edi

Kelmäkçi edik

Kelmäkçi ediñiz

Kelmäkçi edilär

Olumsuzu: Kelmäkçi emäz edim.

Şartın Hikâyesi:

Kelsä edim

(Gelseydim)

Kelsä ediñ

Kelsä edi

Kelsä edik

Kelsä ediñiz

Kelsä edilär

Gereklik Hikâyesi:

Kelüvüm teğiş edi Kelüvüm keräk edi

Kelüvüñ teğiş edi Kelüvüñ keräk edi

Kelüvü teğiş edi Kelüvü keräk edi

Kelüvüñüz teğişedi Kelüvüñüz keräk edi

Kelüvläri teğiş edi Kelüvläri keräk edi

Olumsuzu:

Kelüvüm teğiş emäz edi

Kelüvüñüz keräk emäz edi

Ayrıca “ –mazlıq+iyelik eki /-mäzlik+iyelik eki +keräk edi” yapısı da gerekliğin olumsuz hikâyesi için kullanılabilir.

Bu yergä kelmäzliğiñ keräk edi ( Buraya gelmemen gerekliydi, buraya gelmemen gerekiyordu.)

RİVAYET:

Kip ve zaman eklerinden sonra ekän ya da emiş sözü çekilerek rivayet çekimi elde edilir:

algan ekänmän ( almışmışım), yazmaqda ekänsän (yazıyormuşsun)

algan emişmän (almışmışım), yazmaqda emişsän (yazıyormuşsun)

bermäz ekänsiñiz (Vermezmişsiniz), bermäz emişsiñiz ( vermezmişsiniz) vb.

Şartın Rivayetinde şahıs ekleri şart eki üzerinde gelir; alsam ekän/emiş, (alsaymışım) körsäñ ekän/emiş (görseymişsin) vb.

Rivayet çekiminde ekän ya da emiş kullanımı bir kurala bağlanmayıp kişisel edebi tat anlayışına göre değişebilir.

SIFAT FİİL

Türükçäde şu sıfat fiil ekleri bulunur:

-gan/-gän: Kelgän kişi ( [Geçmişte] Gelen kişi)

-ayatgan/-äyatgan: Keläyatgan kişi ( Şu anda gelmekte olan kişi, gelen kişi)

-ar/-är/-maz/-mäz: Kelär kişi ( Her zaman gelen kişi), Aqar suv ( Her zaman akan su, Akarsu), Oñulmaz yara ( Hiç geçmez yara), Bolmaz işlär ( Olmayan şeyler, Olmayan işler)

-açaq/-äçäk: Keläçäk kişi ( Gelecek olan kişi, gelen kişi)

Sıfat fiillerle kurulan cümlelerde Türkçeden farklı olarak Türükçäde kişi ekleri fiile değil, fiilin tanımladığı nesneye/kişiye eklenilir:

Baraçaq yerimni bilmäymän ( Gideceğim yeri bilmiyorum)

Yürgän yollarıñda qalgan izlärni izläp yürämän. (Yürüdüğün yollarda kalan izleri takip ediyorum)

Men saña bergän kitabımnı qaytıp almaqçıman ( Sana verdiğim kitabı geri almak istiyorum)

ZARF FİİL

Türükçäde şu zaf fiil ekleri bulunur:

-a/-ä : kelä kelä ( gele gele), tüşünä tüşünä( anlaya anlaya), körä başladı ( görmeye başladı), qoya berdi (bırakıverdi)

-alı/äli: keläli ( geleli), bolalı ( olalı), tapalı ( bulalı)

-arga/ärgä: körärgä (görmeye, görmek için), alarga (almaya, almak için)

-gangaça/-gängäçä: körgängäçä (görünceye kadar), algangaça (alıncaya kadar)

-galı/-gäli: algalı (almaya, almak için), bilgäli (bilmeye, bilmek için)

-ganda/gändä: oquganda ( okuyunca, okuduğu zaman), körgändä (görünce, gördüğü zaman)

-gınça/ginçä/gunça/günçä: körüşgünçä ( görüşünceye kadar), öğränginçä (öğreninceye kadar, alışana kadar)

-ıp/-ip/-up/-üp: kelip (gelip, gelerek), oqup (okuyup, okuyarak), körüp (görüp, görerek)

-ıpraq/-ipräk/-upraq/-üpräk: körüpräk (biraz daha görerek, biraz daha görüp), oqupraq (biraz daha okuyarak, biraz daha okuyup), qorqutupraq ( Biraz daha korkutarak, biraz daha korkutup)

-mazdan/mäzdän: oqumazdan (okumadan), körmäzdän (görmeden), eşitmäzdän (duymadan) -mayın/mäyin: oqumayın (okumadan), körmäyin (görmeden), eşitmäyin (İşitmeden)