Türükçä/Ses Bilgisi

Türükçä’de toplam 33 ses ve bu sesleri gösteren 33 harf bulunur. Bunlardan “a, ä, e, ı, i, o, ö, u, ü” olmak üzere toplam dokuzu ünlü, “b, c, ç, d, f, g, ğ, h, x, j, k, q, l, m, n, ñ, p, r, s, ş, t, v, y, z” olmak üzere yirmi dördü ise ünsüzdür.

Ünlü seslerden “ä” Türkçedeki “e” sesine göre biraz daha açık, a sesine yaklaşan bir e sesi vermelidir, öte yandan “e” harfi ile gösterilen sesin, Türkçedeki “e” sesine göre biraz daha kapalı, i sesine yaklaşan bir e sesi vermesi gerekir. Diğer ünlüler içerisinde Türkçeden ses olarak ayrılan bulunmaz.

Ünsüz harfler ise aşağı yukarı Türkçe ile özdeş sesletime sahipken, içlerinden farklı seslendirilenler aşağıda açıklanacaktır.

ğ: Her zaman için, önünde ya da ardında yer aldığı harfe bakılmaksızın gırtlağa yakın telaffuz edilen Türkçedekinden daha belirgin bir ğ sesi olup Anadolu’da kimi lehçelerde görülür.

x: Batı dillerinden alışıldığının aksine ks sesini değil, Türk dünyasının çoğunda rastlanan sert h sesini verir. Bu h Türkçede alışageldiğimizden daha hırıltılı ve gırtlaktan çıkan bir h sesidir.

q: Yine Batı dillerinde gördüğümüz bu karakter, Türk dillerinde bilinen k sesinin ötesinde, sert k sesi verir. Bu k alışılmışın ötesinde daha gırtlaktan ve belirgindir. Genellikle kalın ünlülerin önünde ya da ardında olur. Anadolu’da da korunan, işitilen seslerdendir.

ñ: Anadolu ağızlarında sıkça görülen, Osmanlı yazısında (ﯓ) harfi ile gösterilen, sağır kef, kef-i Türki ya da nef olarak adlandırılan genizcil n sesidir. Mangal, Ankara, Engel gibi sözlerde hala fark edilmeksizin seslendirilen bu art damak ünsüzünü çıkarmak için dilin ardı genze yakın tutularak n denilir.

KİMİ SES ÖZELLİKLERİ:

1-Türkçede “g” ile başlayan Türkçe kökenli sözler Türükçä’de ” k” ile başlar, Örneğin:

Gelmek > Kelmäk,

Giriş > Kiriş

Göl > Köl

Gülmek > Külmäk,

2-Türkçede “d” ile başlayan demek hariç Türkçe kökenli sözler Türükçä’de “t” ile başlar, Örneğin:

Dağ > Tağ

Dil > Til

Doğru > Toğra

Düz > Tüz

3-Türkçede Türkçe kökenli sözlerde bulunan “c“ sesi Türükçä’de “ç”dir, Örneğin:

Acıkmak > Açıqmaq

Cengiz > Çiñgiz

Demirci > Temirçi

Yolcu > Yolavçı

4-Türkçe kökenli olup “v” ile başlayan var, varmak, vermek sözleri Türükçä’de b ile başlar, Örneğin: Var > Bar 5- Türkçede -cı, -ci, -cu, -cü, -çı, -çi, -çu, -çü biçimlerinde bulunan ek Türükçä’de yalnızca kendinden önceki ünlülerin kalın ya da ince oluşu dikkate alınmak kaydıyla -çı ve çi biçimlerinde bulunur 6- Türükçä’de bir sözcüğün birinci hecesinde kalın bir ünlü (a, ı, o, u) bulunuyorsa, diğer hecelerdeki ünlüler de kalın; ince bir ünlü (ä, e, i, ö, ü) bulunuyorsa diğer hecelerdeki ünlüler de ince olur: adım, ağız, ayaq, boyunduruq, burun, qarlığaç; beşik, biläzik, kelin, közlük, talaq, tuzaq, üzäñgi, yüzük gibi. 7- Türükçä’de bir sözcüğün ilk hecesinde düz ünlü (a, ä, e, ı, i) varsa sonraki hecelerde de düz ünlü bulunur: añlaşmaq, yaqınlaşmaq, qayıqçı, yılıtmaq, keñäşmäk, yeläk, biläk, çiyäläk vb. Bu kuralın tek istisnası fiil köküne getirilerek fiilden ad türetmeye yarayan -uv/-üv ekidir: kirüv, bilüv, sınuv, vb… 8- Türükçä’de bir sözcüğün ilk hecesindeki düz ünlü (e) ya da (i) ise, izleyen ya (ä) ya da (i) dir: kelmäk, keñäşmäk, yeläk, biläk, çiyäläk, keliş, temir, vb. 9- Türükçä’de bir sözcüğün ilk hecesinde yuvarlak ünlü (o, ö, u, ü) varsa bunu izleyen ilk hecede dar yuvarlak (u, ü) veya geniş düz (a, ä) ünlü bulunur: boyunduruq, moru, otun, , yoqlamaq, urmaq, yumurtga, ağıruv, vb. 10-Sözlere eklenen -uv/-üv, -çı/-çi, -gı/-gi (bkz: İsimden İsim Yapan Ekler),-gıç/-giç (bkz: İsimden İsim Yapan Ekler) ve –gıl/-gil (bkz: Emir) dışındaki bütün ekler bu kurallara uyarlar.