Esperanto/İsim Değerindeki Sözcük Grupları
Cümlede tek bir sözcükmüş gibi hareket eden, yani bir araya gelip bir cümle öğesi oluşturabilen sözcük topluluklarına, sözcük grubu adı verilir.
Bu konuda 'uzaktan bakıldığında' tek bir isimmiş gibi görünen sözcük gruplarını inceleyeceğiz.
Tanım Edatları değiştir
Tanım edatlarını (Esperanto: difinilo) daha sonra ayrıntılı olarak inceleyeceğiz. Şimdilik yalnızca, isim değerindeki bir sözcük grubunun başında bir tanım edatı bulunabileceğini veya bulunmayabileceğini söylemekle yetiniyoruz.
| Esperanto | Türkçe |
|---|---|
| nomo | bir ad |
| la nomo | ad / o ad |
| tia nomo | öyle bir ad |
| tiu nomo | bu ad / o ad |
| ties nomo | onun adı |
| ĉiu nomo | her (bir) ad |
| iu nomo | (herhangi) bir ad |
Bu tanım edatlarından 'la' ve 'ties' dışındakiler sözcüğün durumuna uyum gösterir, yani sözcük -J çoğul eki ve(ya) -N belirtme durumu eki alırsa, 'la' ve 'ties' dışındakiler de bu ekleri alırlar. Örneğin;
| Esperanto | Türkçe |
|---|---|
| nomoj | (bazı) adlar |
| la nomoj | (o) adlar |
| tiaj nomoj | öyle adlar |
| tiuj nomoj | bu adlar / o adlar |
| ties nomoj | onun adları |
| ĉiuj nomoj | bütün adlar |
| iuj nomoj | = bazı adlar |
Sayı + İsim değiştir
Sayılar yardımıyla isim değerinde sözcük grubu oluşturulabilir.
| Esperanto | Türkçe |
|---|---|
| unu tablo | bir masa |
| dudek kvin aŭtoj | yirmi beş araba |
| cent mil dolarojn | yüzbin dolar |
Burada kullanılan sayılar sıfat görevindedir, bunların niteledikleri ise isimdir. Böyle bir ikiliyi bir an için bölünmez bir bütün gibi düşünürsek, elimizdeki yeni sözcüğün bir isim olduğunu görürüz. Bu yüzden bu tür sözcük gruplarının isim değerinde olduğu söylenir.
Sıfat + İsim değiştir
Sıfatlar, niteledikleri isimlerle birlikte isim değerinde bir sözcük grubu oluşturur. Örneğin;
| Esperanto | Türkçe |
|---|---|
| malfermita pordo | açık kapı |
| strangaj okazaĵoj | ilginç olaylar |
Bunları bir bütün olarak düşünürsek, iki sözcükten oluşmuş bir 'isim' olarak değerlendirebiliriz. Tabii ki sıralama önemli değildir:
| Esperanto | Türkçe |
|---|---|
| amo eterna | ≈ ölümsüz aşk |
Ancak sıfatın, ismin önüne değil arkasına getirilmesi, sıfatın biraz daha vurgulanmasını sağlar. Örneğin yukarıda eterna (sonsuz, ebedî) sıfatı, amo (aşk, sevgi) isminin önüne değil arkasına gelmişse, burada 'sonsuz' olmanın özellikle vurgulanmış olduğunu düşünebiliriz.
İsim + Rol gösterici + İsim değiştir
Rol gösterici derken, İngilizce'de preposition olarak bilinen konum edatlarının bir benzerinden bahsediyoruz. Rol gösterici bu kavramın Esperanto'daki adıdır (rolmontrilo). Bunları daha sonra inceleyeceğiz. Şimdilik sadece, isim değerindeki sözcük gruplarının bunlar yardımıyla nasıl kurulduğuna bakalım.
| Esperanto | Türkçe |
|---|---|
| viro kun ĉapelo | şapkalı adam |
| junulino el Francujo | Fransa'dan (Fransalı) genç kız |
| hundo sen vosto | kuyruksuz köpek |
| skribado per globkrajono | tükenmez kalem vasıtasıyla yazma |
| verkado de la libroj | ≈ kitapların yazılması (eser verilmesi) |
| verkanto de libroj | kitapların yazarı |
Bunların her biri birer 'isim değerinde sözcük grubu'dur.
(Aslına bakılırsa 'isim değerinde sözcük grubu' kalıbı da Türkçe'de bir 'isim değerinde sözcük grubu'dur, çünkü birden çok sözcükten oluşmasına rağmen, bir arada düşününce tek bir kavramın (ki o kavram 'isim değerinde(ki) sözcük grubu') ismi olarak işlev görür.)
Bu alt başlıkta "İsim + Rol gösterici + İsim" kalıbına göre oluşmuş isim değerinde sözcük gruplarını ele almaktayız. Sayılarla ve sıfatlarla oluşturulmuş olanları da bundan önce ele aldık. Ancak bildiğimiz üzere bir isim değerinde sözcük grubu, isim işlevi görür, yani ismin yerini tutar. Öyleyse 'İsim + Rol gösterici + İsim' kalıbında gördüğümüz 'İsim'lerin yerine 'isim değerinde sözcük grupları' da gelebilir. Örneğin aşağıda 'malgranda domo' ve 'vojo kampara', sıfat + isim kalıbına göre oluşmuş isim değerinde sözcük gruplarıdır ve isim yerini alarak şu an incelediğimiz kalıba uyum göstermişlerdir:
| Esperanto | Türkçe |
|---|---|
| pordo de malgranda domo | büyük evin kapısı |
| kurado laŭ vojo kampara | kırsal yol boyunca koşu |
Burada dikkat edilmesi gereken başka bir durum, arada rol gösterici olmadan, yan yana iki ismi kullanarak, bir anlam elde etmeye çalışılmaması gerektiğidir. İsimlerin yan yana kullanılabileceği durumlar vardır, bunları bu derste göreceğiz, ancak 'belirtisiz isim tamlaması' oluşturmak için, İngilizce'deki kullanımdan esinlenip iki ismi yan yana getirme hatasını yapmamak gerekir. Örneğin;
Esperanto kongresi ≠ Esperanto kongreso (Yanlış)
dil öğretmeni ≠ lingvo instruisto (Yanlış)
Berlin Esperanto kulübü ≠ Berlino Esperanto-klubo (Yanlış)
Bunları ifade etmek için ya sıfat, ya rol gösterici, ya birleşik isim, ya da birleşik isim yapma anlamında kullanılan tire (-) kullanılmalıdır. (Bu konular sonra işlenecek). Bu durumda yukarıdaki yanlış kullanımlara bazı doğru alternatifler şunlar olabilir:
Esperanta kongreso = kongreso de Esperanto = Esperanto-kongreso
lingva instruisto = instruisto de lingvo = lingvoinstruisto
Berlina Esperanto-klubo = Esperanto-klubo de Berlino
[devam edecek]