Esperanto/Esperanto'da Sözcük Türleri

Diğer konulara geçmeden önce Esperanto'da iki farklı sözcük türünün var olduğuna dikkat etmemiz yararlı olacaktır.

Bunlardan ilki finaĵvorto denen sözcüklerdir. İlk olarak bunlardan söz edelim.

Finaĵvorto

Bu sözcükler dilin düzenli yapıları olup yerine göre isim, sıfat, zarf veya fiil durumuna geçebilirlier. Ancak direkt olarak kök halinde kullanılmazlar. (Kesme işateriyle kullanımlarından daha sonra bahsedeceğiz).

Basit bir finaĵvorto KÖK + BİTİŞ şeklindeki bir sözcüktür. Ancak bitişten önce birden çok kökler, hatta herhangi kelimeler de bulunabilir.

Yalnızca 9 adet normal bitiş vardır: -A, -E, -I, -O, -U, -AS, -IS, -OS, -US. Bitişler sözcük türünü veya fiil zamanını belirlerler. Normalde -J ve -N bitiş olarak kabul edilmez. Bu ikisini daha sonra inceleyeceğiz.

Kökler ise bitişsiz kullanılmayan sözcük parçalarıdır. Kökler çok farklı anlamları karşılayabilirler. Örneğin; insanlar, hayvanlar, eylemler, nitelikler, soyut kavramlar, nesneler vb..

Bu durumda finaĵvortolara örnek olarak şunlar verilebilir:

Esperanto	Türkçe
patr.o	baba
roz.o	gül
sun.o	güneş
am.o	sevgi
san.a	sağlıklı
verd.a	yeşil
eg.e	çokça, kocaman
aparten.i	ait olmak
bril.as	parlar, parlıyor
est.os	olacak

Genel bir kural olarak her bir kökün 9 bitişin her birine uyum gösterdiği kabul edilir. Bazı kök+bitiş kombinasyonlarının kullanımı yaygın olmayabilir veya anlam tam olarak tahmin edilemeyebilir. Yine de, bunların kullanılmasında kurala uygunluk açısından bir sorun yoktur. Örneğin,

Esperanto	Türkçe
homo	insan
homa	insan olan, insana ait, insanla ilgili
home	insan olarak, insanca
homi	insan olmak
homas	insandır
vb.	...

Esperanto	Türkçe
bluo	mavi (rengin adı)
blua	mavi (sıfat)
blue	mavi bir şekilde, mavice
blui	mavi olmak
bluas	mavidir
vb.	...

Esperanto	Türkçe
kuro	koşu
kura	koşusal, koşu ile ilgili
kure	koşu olarak
kuri	koşmak
kuras	koşar, koşuyor
vb.	...

Birden fazla kökün veya sözcüğün birleşimiyle oluşan finaĵvortolar da vardır. Örneğin,

Esperanto	Yapı	Türkçe
vapor.ŝip.o	buhar.gemi.isim	vapur
fin.aĵ.vort.o	son.şey.kelime.isim	bitişli sözcük
brak.horloĝ.o	kol.saat(alet).isim	kol saati
mar.stel.o	deniz.yıldız.isim	deniz yıldızı
pluv.nub.o	yağmur.bulut.isim	yağmur bulutu
al.ven.i	-e.gelmek.fiil	ulaşmak
tag.mez.o	gün.orta.isim	öğle
post.(tag.mez.o)	sonra.(öğle)	öğleden sonra
roz.kolor.a	gül.renk.sıfat	pembe
brak.ring.o	kol.yüzük.isim	bilezik
ring.o.fingr.o	yüzük.isim.parmak.isim	yüzük parmağı
bild.o.punkt.o	resim.isim.nokta.isim	piksel

Son iki örnekte, söyleniş zorluğunu yenmek için ilk birleşenlerin tür belirteci (-o harfi) düşürülmemiştir. Bu kişisel tercihe bağlı bir kullanım olup ara -o'ların söylenmesi veya söylenmemesi dilbilgisi açısından bir farklılık arz etmemektedir.

Daha sonraları inceleyeceğimiz yapım ekleri de aslında normal bir kök statüsündedir ve bazıları hiç yaygın olmasa da, teorik olarak her biri bitişlerle birlikte ayrı bir sözcük olarak kullanılabilir.

Esperanto'da binlerce kök mevcuttur (yaklaşık 15-20 bin kadar). Bunların bir çoğu terimsel anlamlar içerir. Örneğin biyolojik tür adı, element-bileşik adları gibi. Dolayısıyla ilk etapta bilinmesi gereken köklerin sayısı bu denli çok değildir. Bu köklerle bitişler çarpılırsa ve eklerle birleşik kelimeler de hesaba katılırsa (elbette sonsuz ama kullanılabilirlik bakımından) en az birkaç milyon sözcük, anlamları anlaşılacak biçimde üretilebilir. (Şu an çok çeşitli alanlarda sayısız eserin yazılmış veya çevrilmiş olduğu İngilizce'de dahi kullanıma hazır sözcük sayısı 1 milyonun yalnızca biraz üzerindedir). Oluşacak bu yeni sözcüklerin her biri birer bitişe sahip olacağı için birer finaĵvorto olacaktır. Bu bakımdan finaĵvortoların Esperanto'daki sözcüklerin çok çok büyük bir çoğunluğunu oluşturduğu söylenebilir.

Vorteto

Finaĵvorto olmayan sözcüklere vorteto (kelimecik) denir.

Vortetolar sözcük dağarcığında sınırlı bir yer tutarlar. Toplamda 200'den az vorteto vardır ve finaĵvortoların aksine yeni vorteto üretmek kolay kolay mümkün değildir.

Sayıları çok az olmasına karşın çok temel anlamları veya dilbilgisel amaçları karşıladıklarından vortetolar en az finaĵvortolar kadar sık karşımıza çıkarlar.

Bu sözcükleri finaĵvortolardan ayıran özellik, bunların bitişsiz olarak yani kök halinde kullanılmalarıdır.

Aşağıda Esperanto'da mevcut olan bütün resmi vortetoların listesi verilmiştir:

Esperanto	Türkçe
adiaŭ	hoşçakal
ajn	herhangi
al	-e
almenaŭ	en azından
ambaŭ	her iki, her ikisi
ankaŭ	de, dahi
ankoraŭ	hâlâ
anstataŭ	yerine
antaŭ	önce, önünde
apenaŭ	neredeyse hiç, -er -mez, -den çok değil
apud	yanında
aŭ	veya
baldaŭ	yakında
bis	bir daha!
cent	100
ci	sen (kullanılmaz)
ĉar	çünkü, olduğundan
ĉe	-de, yakınında
ĉi	(yakınlık bildirir)
ĉia	her tür
ĉial	her sebeple
ĉiam	her zaman
ĉie	her yer
ĉiel	her şekilde
ĉies	herkesin
ĉio	her şey
ĉiom	tamamı
ĉirkaŭ	çevresinde
ĉiu	her, herkes
ĉu	mi
da	(miktar belirtir)
de	-nin, tarafından, -den
dek	on
des	o kadar ...
do	sonuçta, böylece
du	iki
dum	süresince
eĉ	bile
ekster	dışarısında
el	-den
en	içinde, -de
fi	(aşağılama veya kötü durum belirten ünlem)
for	(uzaklaşma belirtir)
ĝi	o (cinssiz)
ĝis	-e kadar
ha	(herhangi bir şey belirten bir ünlem)
he	hey!, (seslenerek dikkât çekmede kullanılan ünlem)
hieraŭ	dün
ho	o!, ya, ey
hodiaŭ	bugün
hura	(neşe veya onaylama belirten ünlem)
ia	bir tür
ial	bir nedenle
iam	bir zaman
ie	bir yerde
iel	bir şekilde
ies	birinin
ili	onlar
inter	arasında
io	bir şey
iom	bir miktar
iu	biri
ja	elbette, (anlamı çokça güçlendirir)
jam	artık, çoktan
je	(belirli bir anlamı olmayan edat)
jen	işte
jes	evet
ju	ne kadar ...
ĵus	daha yeni, henüz
kaj	ve
ke	ki
kia	ne tür, nasıl
kial	neden
kiam	ne zaman
kie	nerede
kiel	nasıl, gibi
kies	kimin
kio	ne
kiom	ne kadar
kiu	kim, hangi
kontraŭ	karşısında
krom	hariç
kun	ile
kvankam	olmasına rağmen
kvar	dört
kvazaŭ	sanki
kvin	beş
la	(belirli artikel)
laŭ	-e göre, boyunca
li	o (erkek)
malgraŭ	-e rağmen
mem	kendi
mi	ben
mil	1000
minus	eksi
morgaŭ	yarın
naŭ	dokuz
ne	(olumsuzluk verir)
nek	ne ...
nenia	hiçbir tür
nenial	hiçbir sebeple
neniam	hiçbir zaman
nenie	hiçbir yerde
neniel	hiçbir şekilde
nenies	kimsenin
nenio	hiçbir şey
neniom	hiç
neniu	hiçbiri, hiçkimse
ni	biz
nu	şimdi..., (geç(iştir)me sözcüğü)
nul	sıfır
nun	şimdi
nur	sadece
ok	sekiz
ol	(karşılaştırma sözcüğü), -den
oni	biri
per	vasıtasıyla, ile
plej	en ...
pli	daha ...
plu	daha da, hâlâ, (daha devam etmek anlamı verir)
plus	artı
po	-er, -şer
por	için
post	sonra
preskaŭ	neredeyse
preter	yanından
pri	hakkında
pro	sebebiyle, yüzünden
se	eğer
sed	ama
sen	-siz
sep	yedi
ses	altı
si	kendisi
ŝi	o (dişi)
sub	altında
super	üstünde, yukarısında
sur	üstünde, yüzeyinde
tamen	yine de
tia	o tür
tial	o sebeple
tiam	o zaaman
tie	orada
tiel	o şekilde
ties	onun
tio	o (şey)
tiom	o kadar
tiu	o
tra	boyunca
trans	ötesinde
tre	çok
tri	üç
tro	çok fazla, gereğinden çok
tuj	hemen, hemen şimdi, anında
unu	bir
ve	(sitem, gözdağı veya mutsuzluk bildiren ünlem)
vi	sen, siz

Ayrıca Esperanto harf adları da böyledir: a, bo, co, ĉo, ...

Bunlar dışında örneğin Ek! (Başla!, Tamam!), Hej! (hey!) gibi "yarı-resmi" vortetolardan da bahsedilebilir.

Çok nadir olarak yeni vortetolar (yani bitişsiz isimler) üretilebildiğini belirtmiştik. Bunların sayısı çok azdır. Örnek olarak malpli ve malplej verilebilir.

Vortetolar sonlarına bitiş aldıklarında, finaĵvortoya dönüşürler. (Örn. kial → kialo (sebep), ni → nia (bizim))

Vortetoların bazıları sesli harflerle biter. Bunların normal bitişlerle karıştırılmaması gerekir. Örneğin b harfinin adı olan "bo"'daki o, isim olmayı belirtmez, kendiliğinden vardır. Dolayısıyla, bu sözcüğü kök olarak kabul ettiğimizde bon, bumi, beca gibi değil, orijinal formu bozmadan bo-on, bo-umi, bo-eca şeklinde çekimlemek gerekir.

Vortetolardan 45'i bir tabloya göre kurallı olarak üretilir. (Kio, io, nenio, ĉio, tio, tiu, tia, tie, tial, tiel, tiam, ties, tiom ... vb.) Bunlara tabelvorto denir. Bunlar sonraki konularda ayrıntılı olarak ele alınacaktır.