Esperanto/Standart İsimler

Bu konuda -o ile biten finaĵvortoların temel özelliklerini inceleyeceğiz. Bu tür sözcüklere Esperanto'da O-vorto denir ancak kavramın -o ile bitip isim olmayan sözcükleri de kapsayacak şekilde yanlış anlaşılmaması için burada bunları standart isimler olarak adlandıracağız.

Sonuç olarak, standart isimler isim olan fnaĵvortolardır. Dolayısıyla sonlarında bitiş olarak -o bulunur ve bunları genelde buradan tanırız.

Bir standart isim çok farklı türdeki kavramları açıklamak için kullanılabilir:

Esperanto	Türkçe	Kavram Türü
tablo	masa	nesne adı
hundo	köpek	hayvan türü adı
saĝo	bilgelik	nitelik adı
amo	sevgi	duygu adı
kuro	koşu	hareket adı
martelado	çekiçle vurma	eylem adı
Berlino	Berlin	şehir adı
Petro	Petro	insan adı

Standart isimler çoğul olarak kullanıldıklarında -J, nesne durumunda olduklarında -N eki alırlar. Aynı zamanda her iki durum da geçerli olduğunda bu eklerin her ikisini de aynı anda alabilirler. Ancak -J daima -N'den önce gelir.

Esperanto	Türkçe
tabloj tablon tablojn	masalar masayı masaları
hundoj hundon hundojn	köpekler köpeği köpekleri

Aynı zamanda standart isimlerde bulunan -o bitişi, bazı amaçlar için kesme işareti (') ile değiştirilebilir. Ancak bu yalnızca -o bitişinden sonra hiçbir şey yoksa yapılır. Yani -o'dan sonra sonuna -j veya -n almış bir isimin bitişi kesme işaretiyle değiştirilemez.

-o Bitişli	Kesme İşaretli
hundo	hund’
saĝo	saĝ’
amo	am'
kuro	kur’
Berlino	Berlin’

Yukarıda kısaca bahsedilen konular ileride daha ayrıntılı bir biçimde incelenecektir.

Şimdi bu isimlerle ilgili en tartışmalı konulardan biri olarak bunların cinsiyet belirtme durumunu ele alalım.

İsimlerin cinsiyet anlamı

Öncelikle belirtmek gerekir ki Esperanto'da gramatik cinsiyet yoktur. (Aynı şey Türkçe'de de, İngilizce'de de var olmadığından bu kavramı bilmeyenler bulunabilir. Gramatik cinsiyet kısaca, ismin erkek veya dişi olmasına göre, aldığı eklerin veya onu niteleyen sıfatların şekil değiştirmesi olarak tanımlanabilir. Örneğin Arapça ve İspanyolca bu özelliğe sahip olan dillerdendir).

Yine de Esperanto'da birçok standart isim, kendi içerisinde cinsiyet anlamı içerir. Bu cinsiyet anlamını sondaki -o bitişinin verdiğini düşünmek yanlıştır.

Esperanto öğrenilirken nasıl ki sözcüklerin anlamının öğrenilmesi gerekiyorsa, insan ve hayvanları tanımlayan standart isimlerin de cinsiyet anlamı içerip içermedikleri öğrenilmek durumundadır. Çünkü bu konuda genel bir kural yoktur.

Esperanto'da isimler, içerdikleri varsayılan cinsiyet anlamına göre üç grupta toplanabilir: erkek isimler, dişi isimler, cinssiz isimler.

Cinssiz isimler

Bunlar cinsiyet anlamı içermezler. Cinsiyet anlamı vermeyen isim türlerini ve bunların bazı örneklerini şu şekilde listeleyebiliriz:

1. Çok genel hayvan ve insan isimleri

Esperanto	Türkçe
besto	hayvan
birdo	kuş
insekto	böcek
fiŝo	balık
homo	insan
persono	kişi
infano	çocuk

2. Bazı ekler

Esperanto	Türkçe
-ulo	(kişi eki)
-isto	(meslek/ideoloji eki)
-ano	(üyelik eki)
-estro	(başkanlık eki)
-ido	(soy eki)

3. Ortaç ekleri

Esperanto	Türkçe
-anto	-an
-into	-mış olan
-onto	-acak olan
-ato	-ılan
-ito	-ılmış olan
-oto	-ılacak olan

4. Bütün hayvanlar

Esperanto	Türkçe
kato	kedi
leono	aslan
ĉevalo	at
zebro	zebra
hundo	köpek
lupo	kurt
koko	tavuk veya horoz
ansero	kaz
pasero	serçe
ezoko	turnabalığı
formiko	karınca
araneo	örümcek
muŝo	sinek

5. Ailesel olmayan çeşitli insan ilişkileri

Esperanto	Türkçe
amiko	arkadaş
kolego	meslektaş
gasto	misafir
najbaro	komşu
membro	üye
ĉefo	şef
kamarado	-daş (ortak bir yöne sahip olunan kimse)

6. Meslekler ve çeşitli insan rolleri

Esperanto	Türkçe
aktoro	aktör, aktris
sekretario	sekreter
kelnero	garson
tajloro	terzi
ŝoforo	şoför
geografo	coğrafyacı
redaktoro	editör
studento	öğrenci
sklavo	köle
mastro	sahip
majstro	maystro
moŝto	ekselans
ministro	bakan
nobelo	asilzade
turisto	turist
fripono	dolandırıcı
heroo	kahraman
pasaĝero	yolcu
viktimo	mağdur

7. Ordu mensupları

Esperanto	Türkçe
soldato	asker
oficiro	subay
kaporalo	onbaşı
leŭtenanto	teğmen
kapitano	yüzbaşı
kolonelo	albay
generalo	general
adjutanto	yaver

8. Bazı din görevlileri

Esperanto	Türkçe
pastro	rahip
episkopo	piskopos
kardinalo	kardinal
diakono	diyakoz
katoliko	katolik
bonzo	budist rahip

9. Millet, kavim, ırk sahipleri

Esperanto	Türkçe
Anglo	İngiliz
Svedo	İsveçli
Ruso	Rus
Japano	Japon
Ĉino	Çin
Arabo	Arap
Cigano	Çingene
Lapono	Lapon
Judo	Yahudi
Apaĉo	Apaçi
Slavo	Slav
indiĝeno	yerli

10. Doğaüstü varlıklar

Esperanto	Türkçe
dio	tanrı
diablo	şeytan
anĝelo	melek
feo	peri
koboldo	gulyabani
fantomo	hayalet
genio	cin

Erkek isimler

Bu isimler söylendiğinde bahsedilen bireyin erkek olduğu anlamı kendliğinden çıkar. İşte gruplandırılmış bazı örnekler:

1. Erkek olduğu açık çeşitli isimler

Esperanto	Türkçe
viro	adam, erkek
sinjoro	bay, bey
fraŭlo	bekâr erkek
knabo	erkek çocuk-genç, oğlan
bubo	afacan
ĝentlemano	centilmen
masklo	erkek

2. Bir ek

Esperanto	Türkçe
-ĉjo	(erkek adı kısaltma eki)

3. Aile ile ilgili isimler

Esperanto	Türkçe
patro	baba
frato	erkek kardeş
filo	oğul
avo	dede
nepo	torun
nevo	yeğen
onklo	amca, dayı
kuzo	kuzen
fianĉo	nişanlı (erkek)
edzo	koca (eş)
vidvo	dul (erkek)

Not : Ancak, parenco (akraba) sözcüğü genelde cinssiz kabul edilir.

4. Asiller ve benzer üst kesim

Esperanto	Türkçe
reĝo	kral
caro	çar
princo	prens
grafo	kont
barono	baron
ŝaho	şah
mikado	mikado (Japon kralı)
emiro	emir (Arap emiri)
samurajo	samuray

Not : Ancak nobelo (asil) sözcüğünün kendisi genelde cinssiz sayılır.

5. Bazı din adamları

Esperanto	Türkçe
imamo	imam
papo	papa
rabeno	haham
abato	başrahip
monaĥo	keşiş

6. Hayvanlarla ilgili bazı özel kullanımlar

Esperanto	Türkçe
taŭro	boğa
okso	öküz
kapono	kısır horoz
stalono	aygır

Dişi isimler

Bunlar anlam içeriğinde dişi olma durumu bulunan isimlerdir.

1. Dişi olduğu açık olanlar

Esperanto	Türkçe
femalo	dişi

2. Bazı ekler

Esperanto	Türkçe
-in-	dişileştirme eki
-nj-	dişi ad kısaltma eki

3. Çeşitli dişi isimler

Esperanto	Türkçe
amazono	amazon
damo	dam(a)
furio	Furies
gejŝo	geyşa
hetajro	hetaerae
madono	Meryem
matrono	Matrones
megero	Megaera
meretrico	metres
muzo	müz
nimfo	Nemf
primadono	prima donna
putino	hayat kadını
subreto	soubrette

Cinsler arası geçiş

Sonuç olarak, anlam bakımından isimlerin büyük bölümünün cinssiz olduğu söylenebilir. Erkek isimler çok daha azdır, dişi isimler bunlardan da az miktardadır.

Burada bahsedilen cinsiyet sınıflandırmalarına her zaman uyulması beklenemez. İsimlerin taşıdıkları cinsiyet ayrıntısı üzerinde herkesin kabul ettiği kesin bir anlaşma yoktur.

-IN eki kullanılarak, bir sözcüğe dişilik anlamı katılabilir.

İsim	Cins	+ino	Yeni cins
homo (insan)	cinssiz	homino (dişi insan)	dişi
viro (adam)	erkek	virino (kadın)	dişi
studento (öğrenci)	cinssiz	studentino (kız öğrenci)	dişi
hundo (köpek)	cinssiz	hundino (dişi köpek)	dişi

İsim erkekse, dişisinden bahsetmek için -in kullanılır. İsim cinssizse de dişi olduğu özellikle vurgulanmak istendiğinde -in kullanılabilir. İsim dişiyse tabii ki -in kullanılmaz.

Mutlaka erkek olduğu vurugusu yapılmak isteniyorsa cinssiz bir isme vira (erkek) sıfatı veya bunun kısaltılmışı olan VIR- öneki getirilebilir. (VIR- aslında geleneksel anlamda ek olarak sayılmaz.)

İsim	Cins	vir+	Yeni cins
leono (aslan)	cinssiz	virleono (erkek aslan)	erkek
hundo (köpek)	cinssiz	virhundo (erkek köpek)	erkek
homo (insan)	cinssiz	virhomo (erkek insan)	erkek
studento (öğrenci)	cinssiz	vira studento (erkek öğrenci)	erkek

İsim erkekse elbette vir- eklenmez. İsim dişiyse teorikte vir- eklenebilir ancak böyle bir durumla pek karşılaşılmaz.

GE- önekiyle "her iki cinsiyet" anlamı verilebilir.

İsim	Cins	ge+	Yeni cins
homo (insan)	cinssiz	gehomoj (dişi ve erkek insanlar)	karışık
viro (adam)	erkek	geviroj (kadınlar ve adamlar)	karışık
studento (öğrenci)	cinssiz	gestudentoj (erkek ve kız öğrenciler)	karışık
hundo (köpek)	cinssiz	(gehundoj dişi ve erkek köpekler)	karışık

Eğer isim cinssizse, ge- aslında gereksizdir. Ancak, her iki cinsten de en az birer tane bulunduğu vurgulanmak istenirse kullanılabilir. Ge- genelde erkek isimlerde veya nadiren cinssiz isimlerde kullanılır, dişi isimlerle kullanılmaz.

-CJ- kısaltma ekiyle yapılan isimler erkek, -NJ- ile yapılanlar dişi sayılır.

Ne yazık ki bazı isimlerin cinsiyet anlamı hakkında farklı görüşler vardır. Özellikle cinssiz isimlerden 1., 2., 3., 4., 9. ve hatta 5. gruptakilerinin bazılarını erkek isim kabul edenler bulunmaktadır. Bu yüzden, gerekli olmadığı hâlde -in eki bunlarla çokça kullanılır.

Eski zamanlarda, bugün cinssiz diye niteledirdiklerimizin bir çoğunun erkek olarak kullanıldığını belirtmek gerekir. Ancak dil, zamanla gereksinimleri karşılamak adına cinssizleşme yönünde değişmektedir.

İleride vir-, -in, -ĉj-, -nj- ekleri daha ayrıntılı olarak incelenecektir.