Osmanlıca/İsm-i Fâil ve Mefûller

Bir fiili yapan özneyi belirten isimlere ism-i fâil, bir fiilin nesnesi olan isimlere de ism-i mefûl deriz. Arapçada bu tür isimleri türetmek için gelişmiş bir sistem vardır, ve bu makalede bunu inceleyeceğiz.

Basit Masdarların Fâili ve Mefûlü

değiştir

Masdarların en basit hâlinde onlarca vezni olduğunu öğrenmiştik. Ancak tüm basit masdarların ism-i fâil ve mefûl'ü aynı vezindedir.

Fâˁil Vezni

değiştir
فَاعِلْ

Oldukça sık kullanılan bir vezin olan fâˁil vezni, basit masdarların ism-i fâilini yapar.

Masdar

جهالت

أمر

كتابت

حكم

سكون

عجز

كشف

قتل

علم

Fâˁil

جاهل

آمر

كاتب

حاكم

ساكن

عاجز

كاشف

قاتل

عالم

Düzensizlikler

değiştir

İkinci ünsüz و (vav) veya ی (ye) ise ء (hemze)'ye dönüşür.

Masdar

دور

دوام

جواز

خیانت

عودت

فیض

Fâˁil

دائر

دائم

جائز

خائن

عائد

فائض

Son harf Vav ise Ye'ye dönüşür, uzun İ olarak okunur.

Masdar

جنایت

دها

كفایت

ولایت

رضا

عصیان

Fâˁil

جانی

داهی

كافی

والی

راضی

عاصی

Mefˁûl Vezni

değiştir
مَفْعُولْ

Yine oldukça sık kullanılan bir vezin olup, basit masdarların ism-i mef'ûllerini yapar.

Masdar

جهالت

أمر

كتابت

حكم

سكون

زكر

عقل

قتل

علم

Mefˁûl

مجهول

مأمور

مكتوب

محكوم

مسكون

مزكور

معقول

مقتول

معلوم

Düzensizlikler

değiştir

Son iki ünsüzden birisi و (vav) ise düşer. Son iki ünsüzden birisi ی (ye) ise yine Vav düşer, son hece uzun İ ile okunur.

Masdar

صیانت

قول

سیلان

سیر

رعایت

Mefˁûl

مصون

مقوله

مسیل

مسیره

مرعی

Mezidün Fih Masdarların Fâilleri ve Mefûlleri

değiştir

Mezidün Fih Masdarların fâil ve mefûl isimleri çoğu zaman aynı yazılır, sadece telaffuzda ayrılır. Bu tür fâillerin ve mefûllerin hepsi mü- ön ekiyle başlar.

Masdar İsm-i Fâil İsm-i Mefˁûl
A. L. A. L. A. L.
تَفْعِیلْ tefˁîl مُفَعِّلْ müfaˁˁil مُفَعَّلْ müfaˁˁal
مُفَاعَلَة müfâˁale(t) مُفَاعِلْ müfâˁil مُفَاعَلْ müfâˁal
إِفْعَالْ ˀifˁâl مُفْعِلْ müfˁil مُفْعَلْ müfˁal
تَفَعُّلْ tefeˁˁul مُتَفَعِّلْ mütefeˁˁil مُتَفَعَّلْ mütefeˁˁal
تَفَاعُلْ tefâˁul مُتَفَاعِلْ mütefâˁil مُتَفَاعَلْ mütefâˁal
إِنْفِعَالْ ˀinfiˁâl مُنْفَعِلْ münfaˁil مُنْفَعَلْ münfaˁal
إِفْتِعَالْ ˀiftiˁâl مُفْتَعِلْ müftaˁil مُفْتَعَلْ müftaˁal
إِسْتِفْعَالْ ˀistifˁâl مُسْتَفْعِلْ müstafˁil مُسْتَفْعَلْ müstefˁal
Masdar

تواضع

معاونت

تألف

افراط

تشكّر

التزام

انكسار

استحصال

Fâili

متواضع

معاون

مؤلّف

مفرط

متشكّر

ملتزم

منكسر

مستحصل

Masdar

تأسیس

اثبات

احترام

استحكام

Mefûlü

مؤسّس

مثبت

محترم

مستحكم

Düzensizlikler

değiştir

ˀiftiˁâl vezninde Te'ye olan değişiklikler, ism-i fâil ve mefûlünde de gözlemlenir. ˀifˁâl ve ˀistifˁâl vezinlerinde ilk ünsüzde olan düzensizlikler, ism-i fâil ve mefûlünde gözlemlenmez, ancak müfˁil ve müfˁal vezinlerinde oluşan -üv- silsilesi Türkçeye -û- olarak geçer.

Masdar

اضطراب

ادّعا

ایجاد

ایمان

استیلا

Fâili veya
Mefûlü

مضطرب

مدّعی

موجد

مؤمن

مستولی

İkinci ünsüzün و (vav) olduğu durumlarda ˀiftiˁâl ve ˀinfiˁâl vezinlerinde ی (ye)'ye dönüştüğünü görmüştük. Bu masdarların ism-i fâil ve mefllerinde ise söz konusu ی (Ye), ا (Elif)'e dönüşür. Bu vezinlerin ism-i fâil ve mefûlleri aynıdır.

Masdar

احتیاج

اختیار

اشتیاق

اعتیاد

Fâili veya
Mefûlü

محتاج

مختار

مشتاق

معتاد

İkinci ünsüzün و (vav) veya ی (ye) olunca ˀifˁâl ve ˀistifˁâl babında -ة (-e(t)) eki geldiğini görmüştük. Bu masdarların ism-i fâil ve mefûllerinde ise و (vav) ve ی (ye) yine düşer, ancak son hecedeki ünlü uzatılır.

Masdar

اداره

اعانه

اراده

استقامت

استشاره

Fâili veya
Mefûlü

مدیر

معین

مراد

مستقیم

مستشار

Son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olduğu durumlarda her babda Vav veya Ye düşer, ve sondaki ünlü uzatılır.

Masdar

تقویه

مساوات

الغاء

تمادی

التجاء

انزواء

استعفاء

Fâili veya
Mefûlü

مقوّا

مساوی

ملغا

متمادی

ملتجی

منزوی

مستعفی

Son iki ünsüzün aynı olması durumunda müfâˁale, ˀifˁâl, tefâˁul, ˀinfiˁâl, ˀiftiˁâl ve ˀistifˁâl vezinlerinin ism-i fâil ve mefûllerinde ünsüz iki kere tekrarlanmaz, sondaki ünsüz şeddelenir.

Masdar

احقاق

ارتداد

استحقاق

Fâili veya
Mefûlü

محقّ

مرتدّ

مستحقّ


Osmanlıca İçindekiler
Giriş - Alfabe - Metinler
İmlâ Kelime Bilgisi
Türkçe Unsurlar
Arapça ve Farsça Unsurlar