Osmanlıca/İsmin çekimlenmesi

Bu bölümde, Arapça gramerinde ismin nasıl çekimlendiğini inceleyeceğiz.

Belirtili ve Belirtisiz İsimler

Belirtili isimler, Belirtisiz isimlere harf-i tarif denilen -ال (el-) ön eki getirerek yapılır. Ancak, el- ön eki her zaman yazıldığı gibi telaffuz edilmez. Bu konuda dikkat edilmesi gereken iki husus vardır:

Baştaki Elif'in düşmesi

Ünlü ile biten bir kelimeden sonra el- ön ekinin Elif'i telaffuz edilmez. Bunu göstermek için bazen el- ön eki, -ٱل şeklinde hemze-i vasıl ile yazılır.

بالجمله bi'l-cümle
بالذات bi'ẕ-ẕât

Lâm'ın Asimilasyonu

Dilin ön ucuyla telaffuz edilen ünsüzlere şemsî ünsüzler denilir. Bu ünsüzler kelime başında olunca Lâm harfi telaffuz edilmez, ilk ünsüz şeddeli okunur. Aşağıdaki ünsüzler şemsîdir:

ت ث د ذ ر ز س ش ص ض ط ظ ل ن

Dilin ucuyla telaffuz edilmeyen ünsüzlere ise kamerî ünsüzler denir. Bu ünsüzlerle başlayan kelimelerden önce Lâm harfi telaffuz edilir.

ء ب ج ح خ ع غ ف ق ك م ه و ی

Cim harfi, dilin ucuyla telaffuz edilmesine rağmen kamerî sayılmaktadır.

السلام
es-selâm
الرحیم
er-raḥîm

İsmin Hâlleri (Ahvâl-i İsim)

Arapçada kelimelerin bulunduğu üç hâl vardır:

• Yalın hâldeki kelimeler ötre ile biter
• Belirtme hâlindeki kelimeler üstün ile biter.
• İyelik hâlindeki kelimeler ise esre ile biter.

Belirtisiz, yani el- ön ekine sahip olmayan isimler ise tenvin işaretlerinden biriyle biter. Dolayısıyla, Arapçada asla "kitap" kelimesi olduğu gibi kullanılmaz. Ya

كتابٌ
kitâbün

ya da

الكتاب
el-kitâbü

olarak geçer. Ancak hâl ekleri, bir ifadenin sonunda bulununca düşer. Bu sebepten ötürü, Arapça kelimeler Osmanlıcaya -un eki olmadan geçmiştir.

Osmanlıcada İyelik hâli nadiren kalıplaşmış ifadelerde kullanılır. Yalın hâlindeki ötre ise sonraki makalelerde göreceğimiz gibi tamlama yaparken kullanılır.

دارُ الشفقة

Belirtme hâli ise sık sık zarf olarak kullanılır.

ذاتاً رسماً قسماً حالاً

Kelimelerin Cinsiyeti (Keyfiyet)

Arapçada iki cinsiyet vardır: müzekker (eril) ve müennes (dişil). Bir kelimenin müennes olduğunu anlamak için iki yol vardır:

Bazı kelimeler, anlamlarından dolayı müennestir. Gerçek bir kadını belirten her isim, biçimine bakılmaksızın müennestir. İlaveten, harf isimleri ve aşağıda anlatılacak olan müennes ve mükesser çoğullar da daima müennes sayılırlar.

Bazı kelimeler ise biçimlerinden dolayı müennestir. Örneğin ة- (Yuvarlak Te) harfi ile biten kelimeler neredeyse her zaman müennes olurlar. Ayrıca, ا (elif) ve ت (te) ile biten kelimeler de müennes olurlar, ancak söz konusu Elif ve Te'nin kökün bir parçası olmaması gerekir.

Bir kelime müennes değilse o kelimeye müzekker denilir. Müzekker kelimelere ة- (yuvarlak te) veya ت- (te) eki getirerek müennes yapabiliriz.

Müzekker	Müennes
حامل	حامله
عظیم	عظیمه
رسّام	رسّامه
ثانی	ثانیه
بِن	بِنْت
أُخ	أُخْت

Kelimelerin müennes olabilmesi için bir insanı temsil etmesine gerek yoktur. Sık sık cisimler, hatta soyut konseptler bile müennes olabilir.

Kelimelerin Sayısı (Kemiyet)

Türkçede kelimelerin sahip olabileceği iki sayı vardır: Tekil ve Çoğul.

Arapçada ise kelimeler üç farklı sayıya sahip olabilirler:

• Müfred (Tekil)
• Tesniye (İkil)
• Cem (Çoğul)

Bir kelimeyi müfret yapmak için herhangi bir ek eklemek gerekmez.

Tesniye

Bir kelimeyi müsenna (tesniye edilmiş) yapmak için ise ین- (-eyn) eki kullanılır.

Müfred	Müsenna	Latin Harfleriyle	Manası
ساحل	ساحلین	sâḥileyn	İki sahil
أبو	أبوین	ˀebeveyn	İki baba İki veli
طراف	طرافین	ṭarafeyn	İki taraf
نسخه	نسختین	nüsḫateyn	İki nüsha (kopya)

Cem

Arapçada iki çeşit cem bulunur:

• Cem-i Salim (Düzenli Çoğul)
• Cem-i Mükesser (Kırık Çoğul)

Salim Çoğullar

Salim çoğullar, kelimenin köküne bir ek getirerek elde edilir. Müzekker kelimelerin çoğulunu elde etmek için ون- (-ûn) veya ین- (-în) eki kullanılır.

Müfred	Cem	Latin Harfleriyle	Manası
مأمور	مأمورون	meˀmûrûn	memurlar
مؤمن	مؤمنین	müˀminîn	müminler

Ancak müzekker olup insan olmayan varlıklar için ون- veya ین- (-ûn veya -în) ekleri kullanılamaz. Bu tür isimler, müennes isimler gibi çekimlenir.

Müennes isimlerde ise kelimenin sonundaki yuvarlak te düşer, yerine ات- (-ât) eki gelir. Kelimenin kökü zaten -ât ile bitiyorsa -ât ekinin yerine bir Vav gelir.

Müfred	Cem	Latin Harfleriyle	Manası
مسلمه	مسلمات	müslimât	Kadın Müslümanlar
علامت	علامات	ˁalâmât	Alametler
ذات	ذوات	ẕevât	Zatlar (Kişiler)
تحریر	تحریرات	taḥrîrât	Yazılar
معلوم	معلومات	maˁlûmât	Bilinenler

Mükesser Çoğullar

Bazı isimler ise, çoğullarını türetmek için ekler almaktansa özel vezinlere sokulurlar. Hangi kelimenin hangi vezne girdiği mutlak kurallara bağlı değildir, ancak kelimenin kökünün bulunduğu vezne göre bazı kaidelerden bahsetmek mümkündür.

Müfret Vezni	Cem Vezni	Örnekler
فَعْلْ faˁl	فُعُولْ fuˁûl	فنّ	حرف	شرط	حدّ	نقت
		fen	ḥarf	şarṭ	ḥadd	naḳit
		فنون	حروف	مشرط	حدود	نقوت
		fünûn	ḥurûf	şurûṭ	ḥudûd	nuḳût
فَعْلْ فِعْلْ faˁl fiˁl فُعْلْ فَعَلْ faˁal fuˁl	أَفْعَالْ ˀefˁâl	شكل	طرف	ولد	صنف	سرّ	حكم	ملك
		şekil	ṭaraf	veled	ṡınıf	sırr	ḥüküm	mülk
		أشكال	اطراف	أولاد	اصناف	اسرار	أحكام	أملاك
		eşkâl	eṭraf	evlâd	eṡnaf	esrar	aḥkâm	emlâk
فُعْلَة fuˁle(t)	فُعَلْ fuˁal	نسخه	صورت	قلّه
		nüsḫa	ṡûret	ḳulle
		نسخ	صور	قلل
		nüsaḫ	ṡuvar	ḳulel
فَعْلَة فِعْلَة fiˁle(t) faˁle(t)	فِعَلْ fiˁal	نعمت	ملّت	عبرت	بلده
		niˁmet	millet	ˁibret	belde
		نعم	ملل	عبر	بلاد
		niˁam	milel	ˁiber	bilâd
فِعَالْ فَعَالْ faˁâl fiˁâl	أَفْعِلَة ˀefˁile(t)	زمان	جواب	طعام
		zamân	cevâp	ṭaˁâm
		ازمنه	اجوبه	اطعمه
		ezmine	ecvibe	eṭˁime
فَاعِلْ fâˁil	فَوَاعِلْ فُعَّالْ fuˁˁâl fevâˁil فَعَلَة فُعَلَاءْ fuˁalâˀ faˁale	ساحل	جامع	تاجر	حاكم	عامل	عالم	جاهل
		sâḥil	câmiˁ	tâcir	ḥâkim	ˁâmil	ˁâlim	câhil
		سواحل	جوامع	تجّار	حكّام	عمله	علما	جهلا
		sevâḥil	cevâmiˁ	tüccâr	ḥukkâm	ˁamele	ˁulemâ	cühelâ
Ye ile biten kelimeler	أَفْعِلَاءْ ˀefˁilâˀ	ولی	نبی	ذكی
		velî	nebî	ẕekî
		أولیا	انبیا	اذكیا
		evliyâ	enbiyâ	eẕkiyâ
فَاعِلَة fâˁile(t)	فَوَاعِلْ fevâˁil	قاعده	لازمه	فائده
		ḳâˁide	lâzıme	fâˀide (fayda)
		قواعد	لوازم	فوائد
		kavâˁid	levâzım	fevâˀid
فَعِیلْ faˁîl	فُعَلَاء فِعَالْ fiˁâl fuˁalâˀ أَفْعِلَاء ˀefˁilâˀ	شهید	فقیر	كبیر	كریم	قریب
		şehîd	faḳîr	kebîr	kerîm	ḳarîp
		شهدا	فقرا	كبار	كرام	أقربا
		şühedâ	fuḳarâ	kibâr	kirâm	aḳrabâ
فَعِیلَة faˁîle(t)	فَعَائِلْ faˁâˀil	وظیفه	خزینه	جزیره
		vaẓîfe	ḫazîne	cezîre
		وظائف	خزائن	جزائر
		vaẓâif	ḫazâin	cezâir
4 ünsüzlü her kelime	فَعَالِیلْ فَعَالِلْ faˁâlil faˁâlîl	مكتب	مملكت	تدبیر	أصغر	سلطان	عسكر	ترجمه
		mekteb	memleket	tedbir	ˀaṡgar	ṣulṭân	ˁasker	tercüme
		مكاتب	ممالك	تدابر	عصاغر	سلاطین	عساكر	تراجم
		mekâtip	memâlik	tedâbir	ˀaṡâgir	selâṭîn	ˁasâkir	terâcim

Mezidün fih masdarlar bunların ism-i fâil ve mefûllerinin çoğulları çoğu zaman salimdir.

Birkaç istisnai ismin çoğulu da tamamen düzensizdir:

Müfret	Latin Harfleriyle	Cem	Latin Harfleriyle
أمّ	ˀümm	أمّهات	ˀümmehât
انسان	ˀinsân	ناس	nâs
اسود	ˀesvet	سودان	sûdân
ارمنی	ˀermenî	آرامنه	ârâmine
سعی	saˁy	مساعی	mesâˁi

Osmanlıca İçindekiler
Giriş - Alfabe - Metinler
	İmlâ	Kelime Bilgisi
Türkçe Unsurlar	Ünlüler Ünsüzler Ekler	Kefli Kelimeler Basit Bağlaçlar Zamirler Zarflar
Arapça ve Farsça Unsurlar	Ses Bilgisi Vezinler Masdarlar İsm-i Fâil ve Mefûller Türemiş İsimler İsmin çekimlenmesi Tamlamalar	Harf-i Cerler Farsça Ekler Bağlaçlar Farsça ve Arapça Sayılar