Eklerin imlâ kuralları, kelime köklerinden farklılık göstermektedir. Günümüz Latin Alfabesinde kelimelerin telaffuzlarına yakın yazılması sebebiyle bazı eklerin 8'e kadar farklı şekli bulunabilmektedir. Osmanlıcada ise çoğu ekin 1, en fazla 2 şekli bulunur.
A veya E içeren ekler, genellikle sabit bir şekilde ه (he) okutucusuyla gösterilir. I, İ, U veya Ü içeren ekler ise genelde sabit bir şekilde ی (ye) okutucusuyla gösterilir. Kapalı (ünsüzle biten) ekler ise, genellikle hiçbir okutucu içermez. Aynı zamanda, eklerdeki Dal harfi, sert ünlülerden sonra Te'ye dönüşmez. Ancak K içeren ekler Kaf ve Kef arasında geçiş yapar.
Kelime köklerindeki çoğu ünsüz yumuşaması gösterilmez, ancak Kaf harfinin yumuşayıp Gayn olması gösterilir. Ünlü düşmesi de aynı şekilde gösterilmez, ünlüsü düşen kelimeler direkt okutucu olmadan yazılır.
Harflerin bağlanması
değiştir
Okutucu ه (he) veya و (vav) ile biten isimler, ek alınca bağlanmazlar. Diğer muttasıl harfler, bir ek alınca bağlanırlar.
|
كدییه
آننه‌م
كوپكه
قویونه
|
İsim Çekim Ekleri
değiştir
Çoğul Eki (Cem')
değiştir
Arapça kelimelerin Arapça çoğulları, ilerleyen makalelerde incelenecektir. Türkçe çoğul eki ise tahmin edildiği gibidir:
Türkçede ayrı yazılan soru edatı/eki mı/mi/mu/mü, Osmanlıcada çoğu zaman birleşik yazılır.
Yuvarlak ünlülerden sonra ی (ye) yerine و (vav) gelmez.
Hâl Ekleri (Ahvâl-i İsm)
değiştir
Ünlü ile biten kelimelerde kaynaştırma ünsüzü ی (ye) kullanılır.
| أوی
|
قاپویی
|
قولتغی
|
| أوه
|
قاپویه
|
قولتغه
|
| أوده
|
قاپوده
|
قولتقده
|
| أودن
|
قاپودن
|
قولتقدن
|
İlgi eki (Muzafün İleyh) -(n)ın, kef ile yazılır.
Ünlüyle biten kelimelerden sonra kaynaştırma ünsüzü ن (nun) gelir.
Günümüz Türkçesindeki gibi "su" ve "ne" kelimelerinden sonra ن (nun) yerine ی (ye) kaynaştırma ünsüzü gelir.
Eşitlik (Müsavat) eki ise aşağıdaki gibidir:
Baştaki cim harfi, çe olarak sertleşmez.
Vasıta (Mezidün Maa) eki ise aşağıdaki gibidir:
Ünlülerden sonra ی (ye) kaynaştırma ünsüzü gelir.
Bu ekin ile edatı olarak kullanılması da mümkündür.
| أو ایله
|
قاپو ایله
|
قولتق ایله
|
İyelik Ekleri (İzâfet)
değiştir
Mülkiyet ekleri de aşağıdaki şekildedir:
| م
|
-m
|
مز
|
-miz
|
| ك
|
-ñ
|
كز
|
-ñiz
|
| ی
|
-i
|
Ünlüyle biten kelimelerden sonra 3. şahısta kaynaştırma ünsüzü س (sin) gelir.
| أوم
|
قاپوم
|
قولتغم
|
| أوك
|
قاپوك
|
قولتغك
|
| أوی
|
قاپوسی
|
قولتغی
|
| أومز
|
قاپومز
|
قولتغمز
|
| أوكز
|
قاپوكز
|
قولتغكز
|
3. şahıs izafe ekinden sonra bir hâl eki gelince, muttasıl harflerle biten kelimelerde ی (ye) düşer, munfasıl harflerle biten kelimelerde düşmez.
"Su" kelimesi, günümüz Türkçesinde olduğu gibi Osmanlıcada da düzensiz olarak ی (ye) kaynaştırma ünsüzü alır.
| صویم
|
| صویك
|
| صویی
|
| صویمز
|
| صویكز
|
Küçültme ekleri (Tasgîr)
değiştir
| جق، جك
|
-cik
|
| جغز، جكز
|
-ceğiz
|
Cim harfi sert ünsüzlerden sonra sertleşip Çe'ye dönüşmez, ancak ince ünlülerden sonra Kaf ve Gayn harfleri Kef olarak inceleşir.
Günümüz Türkçesinde, -ki eki dün ve gün kelimeleriyle birleştiğinde ünlü uyumuna uyar. Bu Osmanlıcada gerçekleşmez.
Zamirlerin Çekimi
değiştir
Zamirler, yönelme durum eki -e'yi alınca düzensizlik gösterirler.
| بكا
|
baña
|
| سكا
|
saña
|
| اوكا
|
oña
|
| بوكا
|
buña
|
| شوكا
|
şuña
|
Ayrıca daha eski metinlerde o zamiri şu şekilde çekimlenebilir.
| اول
|
ol
|
| آنك
|
anıñ
|
| آنی
|
anı
|
| آكا
|
aña
|
| آنده
|
anda
|
| آندن
|
andan
|
Çoğul hâli de آنلر (anlar) şeklinde yazılmaktadır.
Ayrıca eski metinlerde شو (şu) yerine de شول (şol) yazılmaktadır. Yeni metinlerde اول (ol) ve شول (şol) sadece işaret sıfatı olarak kullanılmaktadır, zamir olarak kullanılmamaktadır.
|
|
| اول ذاتك أوینده
|
| ol zatın evinde
|
|
Fiil Çekim Ekleri
değiştir
Mastar (İsim-Fiil) Ekleri
değiştir
-mak/mek eki K ünsüzü içerdiğinden ق (kaf) ve ك (kef) arasında geçiş yapmaktadır.
| آكلامق
|
añlamak
|
كورمك
|
görmek
|
Mastar ekinden sonra günümüz Türkçesinde olduğu gibi hâl ekleri gelebilir. Günümüz Türkçesinden farklı olarak -ı ve -a hâl ekleri de mastar ekinden sonra gelebilir. Bu durumda ق (kaf), غ (gayn) olarak yumuşar
| آكلامغی
|
añlamağı
|
كورمه‌كه
|
görmeğe
|
-ma/me mastar ekinin yazımı ise genel olarak tutarsızdır.
Bu ekin ما şeklinde Elif ile yazılması, daha çok yeni yazımlarda görülür. Eski yazılarda sabit bir şekilde مه diye yazılır.
| آكلامه
|
añlama
|
كورمه
|
görmesi
|
Bazı yazılarda izafe eklerinden önce He düşer, veya kalınsa ك (nef) harfinden önce Elif'e dönüşür.
| آكلاماك
|
añlamañ
|
كورمسی
|
görmesi
|
-ış/iş/uş/üş ekinin yazımı da aynı şekilde tutarsızdır.
| ش، یش، وش
|
-ış, -iş, -uş, -üş
|
Bu ekin و (vav) ile وش şeklinde yazılması, sadece yeni yazılarda görülür. Eski yazılarda da ی (Ye)'nin yazılıp yazılmaması tutarsızdır.
| آكلایش
|
anlayış
|
كورش
|
görüş
|
|
|
|
كوریش
|
görüş
|
|
|
|
كوروش
|
görüş
|
Edilgen mastar eki -ım/im/um/üm eki ise و (vav) ve ی (ye) arasında geçiş yapar. Bu ek günümüz Türkçesindeki kadar sık kullanılmaz.
| یم، وم
|
-ım, -im, -um, -üm
|
Olumsuzluk eki istisnai olarak ünlü uyumuna göre elif ve he arasında geçiş yapar.
| آڭلامامق
|
añlamamak
|
گورمه‌مك
|
görmemek
|
Çatı eklerinin imlası oldukça tutarsızdır, tek bir doğru şekli yoktur. Aşağıda kullanılan şekiller karışık olarak verilmiştir.
| Çatı
|
Osmanlıca
|
Latin
|
Ettirgen
Müteaddi
|
در، دیر، ت
|
-dır, -dir-, -t-
|
Edilgen
Meçhûl
|
ل، یل، ن
|
-ıl-, -ın-, -n-
|
İşteş
Müşareket
|
ش، یش، وش
|
-ş-, -iş-, -üş-
|
Dönüşlü
Mütâvaat
|
ن
|
-ın-, -n-
|
Çatı eklerinin okutucu ile yazılıp yazılmadığı genel olarak tutarsızdır.
| آكلاتمق
|
یازدرمق
|
| آكلاشمق
|
كوروشمك
|
| ییقانمق
|
كورنمك
|
-ıl- edilgen çatı eki ise ünlü ile başlayan bir ek aldığı zaman okutuculu yazılır, öbür türlü okutucusuz yazılır.
| یاقلمق
|
یاقیلان
|
| yakılmak
|
yakılan
|
Eski Osmanlıcada ettirgen çatı eki -dır- eki daima در şeklinde yazılıp u veya ü ile telaffuz edilirdi.
| آلدرمق
|
aldurmak
|
طوردرمق
|
durdurmak
|
| أزدرمك
|
ezdürmek
|
أولدرمك
|
öldürmek
|
Şimdiki Zaman (Zamân-i Hâl)
değiştir
Ünlüyle biten kelimelerden sonra -yor, ünsüzle biten kelimelerden sonra -iyor olarak eklenir. Ünlü daralması, konuşmada da yazımda da en yakın metinler hariç bulunmaz.
Örnekler aşağıda verilmiştir.
| آكلایورم
|
كورییورم
|
| آكلایورسین
|
كورییورسین
|
| آكلایور
|
كورییور
|
| آكلایورز
|
كورییورز
|
| آكلایورسكز
|
كورییورسكز
|
| آكلایورلر
|
كورییورلر
|
Geniş Zaman (Muzâri)
değiştir
Geniş zaman eki; vav, ye ve elif arasında geçiş yapan istisnai bir ektir.
| ر
|
-r, -er
|
| ار
|
-ar
|
| یر
|
-ır, -ir
|
| رو
|
-ur, -ür
|
Bu ekin çok farklı versiyonları olabildiği için bilmek, gitmek ve yapmak fiilleri de örnek olarak çekimlenecektir.
| آكلارم
|
كورورم
|
بیلیرم
|
كدرم
|
یاپارم
|
| آكلارسین
|
كورورسین
|
بیلیرسین
|
كدرسین
|
یاپارسین
|
| آكلار
|
كورور
|
بیلیر
|
كدر
|
یاپار
|
| آكلارز
|
كورورز
|
بیلیرز
|
كدرز
|
یاپارز
|
| آكلارسكز
|
كورورسكز
|
بیلیرسكز
|
كدرسكز
|
یاپارسكز
|
| آكلارلر
|
كورورلر
|
بیلیرلر
|
كدرلر
|
یاپارلر
|
Geniş zamanın olumsuz versiyonu, günümüz Türkçesinde olduğu gibi düzensizdir.
Tablo yapım aşamasındadır
Geçmiş Zaman (Mazi-yi Şühûdî)
değiştir
| دم
|
-dım
|
دق، دك
|
-dık, -dik
|
| دك
|
-dıñ
|
دیكز
|
-dıñız
|
| دی
|
-dı
|
دیلر
|
-dılar
|
Dal harfi, sert ünsüzlerden sonra yumuşamaz. Bu sebeple, örnekte görmek ve bakmak fiilleri kullanılmıştır.
| كوردم
|
باقدم
|
| كوردك
|
باقدك
|
| كوردی
|
باقدی
|
| كوردك
|
باقدق
|
| كوردیكز
|
باقدیكز
|
| كوردیلر
|
باقدیلر
|
Dolaylı Geçmiş Zaman (Mazi-yi Naklî)
değiştir
Örnek eklenecektir
Gelecek Zaman (Müstakbel)
değiştir
| ه‌جق
|
-acak
|
ه‌جك
|
-ecek
|
| یه‌جق
|
-yacak
|
یه‌جك
|
-yecek
|
Örnek eklenecektir
